732 733

:©. Typ: szkarłupnie — Echinodermata

Diagnoza: bezkręgowce morskie, o wtórnej symetrii pieciopromienistej, mające wapienny szkielet wewnętrzny i układ wodny.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Typ obejmuje wyłącznie morskie bezkręgowce, żyjące głównie w wodach pełnosłonych. Tylko niektóre strzykwy są przystosowane do życia w słonawych podzwrotnikowych wodach formacji mangrowych, a pojedyncze gatunki rozgwiazd i wężowideł występują w wysłodzonych wodach morskich (np. jeden gatunek rozgwiazdy występuje w zachodnich strefach Bałtyku). Większość gatunków należących do tego typu jest związana ze strefami wód o określonych właściwościach, jak zasolenie, temperatura, podłoże, czy ruchy wody, form kosmopolitycznych jest niewiele. Szkarłupnie występują zarówno w wodach przybrzeżnych, w strefach przypływów i odpływów, jak i w wodach głębinowych (do 7 000 m). Są osiadłe, pełzają po dnie, pływają, drążą w w miękkim czy twardym podłożu. Nie występują w tym typie pasożyty. Półpasożytami są niektóre wężowidła, żyjące na koralowcach i w ich jamach chłonno-trawiących. Opisano ok. 7000 gatunków. Tworzą one grupę archaiczną. Szkarłupnie pojawiły się w dolnym kambrze i osiągnęły szczyt rozwoju z końcem ery paleozoicznej, potem wiele gatunków wymarło, nigdy nie weszły do wód słodkich, nie mają zdolności do osmoregulacji. Kopalnych gatunków opisano ok. 13000.

Szkarłupnie mają duże znaczenie w biocenozach morskich, wiele gatunków występuje gromadnie, a część masowo. Należące do typu rozgwiazdy są drapieżne i żarłoczne, wyrządzają duże szkody w rafach koralowych, ławicach ostryg i ryb. Wiele szkarłupni jest czyścicielami wód morskich, odżywia się padliną, detrytusem, a niektóre jeżowce przepuszczają wielkie ilości mułu i piasku przez przewód pokarmowy, wykorzystując rozkładające się substancje organiczne. Wiele bezkręgowców pasożytuje na szkarłupniach i w ich ciele. Szkarłupnie mają stosunkowo nielicznych wrogów, ze względu na posiadanie wapiennego szkieletu wewnętrznego. Są zjadane przez niektóre skorupiaki, mięczaki, inne gatunki szkarłupni, a rzadko przez ryby.

Wiele szkarłupni ma piękne kształty i zabarwienie, część gatunków jest ^olna do bioluminescencji.

Szkarłupnie żyją różnie długo, przeważnie ok. rok, niektóre rozgwiazdy żyją do 5, a strzykwy do 16 lat.

Znaczenie gospodarcze mają strzykwy, niektóre z nich są jadalne, jadalne są także gonady niektórych jeżowców. Część jeżowców wytwarza jady, które mogą być niebezpieczne dla człowieka.

SYSTEMATYKA

Współcześnie występujące szkarłupnie rozdziela się na 6 gromad: liliowce — Crinoidea, rozgwiazdy — Asteroidea, wężowidła — Ophiuroidea, kołonice — Concentricycloidea, jeżowce — Echinoidea, strzykwy — Holothuroidea,

na podstawie morfologii zewnętrznej i wykształcenia układu wodnego.

Stosuje się także podział na dwa podtypy:

nóżkowce — Pelmatozoa, beznóżkowce — Eleutherozoa,

pierwszy podtyp obejmuje współczesne liliowce, mające dało wykształcone w postaci kielicha z nóżką i 5 wymarłych gromad: Cysioidea, Heterostelea, Blasioidea, Edrioasteroidea, Carpoidea. Do drugiego podtypu zaliczane są pozostałe gromady współcześnie występujące i wymarła gromada: Ophiocys-toidea.

Inny podział stosuje wyróżnianie 4 podtypów: ^fgładce — Homalozoa, liliowcowce — Crinozoa, rozgwiazdowce — Asterozoa, jeżowcowce — Echinozoa.

Pierwszy podtyp obejmuje szkarłupnie wymarłe, asymetryczne, nie wykazujące śladów symetrii promienistej. Drugi podtyp — współczesne liliowce i podane wyżej 5 wymarłych gromad nóżkowców. Rozgwiazdowce, ze współczesnych szkarłupni, obejmują rozgwiazdy i wężowidła oraz wymarłe Ophiocystoidea; jeżowcowce obejmują: kołonice, jeżowce i strzykwy.

Podział na dwa lub trzy podtypy ma uzasadnienie, jeżeli uwzględnia się równocześnie w systematyce typu zarówno formy wymarłe, jak i współcześnie występujące. Przy omawianiu tylko współczesnych szkarłupni, najlepiej ich zróżnicowanie morfologiczne oddaje podział na 6 gromad.

MORFOLOGIA FUNKCJONALNA

Rozmiary ciała szkarłupni są bardzo różne. Średnica rozgwiazd, wężowideł, kolonie i jeżowców wynosi od kilku mm do 80 cm (u niektórych rozgwiazd), a długość ciała u strzykw do 30 cm, u liliowców do 2 m.