774 775

32. Typ: rurkoczułkowce — Pogonophora

Diagnoza: bezkręgowce morskie, osiadłe, żyjące pojedynczo w oskorkowych rurowatych domkach, o ciele nitkowatym, zaopatrzonym na szczycie w 1 — 1000 czułków, nie mające układu pokarmowego.

POZYCJA SYSTEMATYCZNA TYPU

Pozycja systematyczna rurkoczułkowców, od początku ich odkrycia (1900 r.), wywołuje liczne dyskusje. Rurkoczułkowce mają wiele osobliwości morfologicznych, do których przede wszystkim należy brak układu pokarmowego, mimo że nie są pasożytami (podobna właściwość cechuje jeszcze tylko niektóre głębinowe małże) oraz wykazują cechy nawiązujące zarówno do pierścienic, jak i typowych wtórogębych. To wszystko powoduje, że część systematyków zalicza je do pierwogębych i stawia blisko pierścienic, a część zalicza do wtórogębych. Zaliczanie ich do wtórogębych jest bardziej właściwe, gdyż przedstawiciele tego typu pod względem rozwoju osobniczego (p. rozmnażanie i rozwój) zdecydowanie nawiązują do tego działu.

Rurkoczułkowce rozdziela się na dwie gromady: drożnorurkowe — Peruiata,

niedrożnorurkowe — Obturata (synonim: Yestimentifera).

Część systematyków podnosi drugą gromadę do rangi typu. Niemniej obie gromady wykazują więcej cech wspólnych niż odrębnych. Niedrożnorurkowe nie wykazują tak zdecydowanie różnej cechy, aby miała wartość diagnostyczną właściwą typowi.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Rurkoczułkowce żyją tylko w morzach pełnosłonych, w strefach głębszych, od 200 do 10000 m p.p.m. Prowadzą życie osiadłe. Opisano ok. 145 gatunków. Należące do nich drożnorurkowe występują głównie w wodach zimniejszych, o temp. —1,3 do + 13°C, osadzone domkami w mule. Kilka gatunków zamieszkuje rozkładające się drewno, liny czy rozkładającą się skórę, opadłe na dno morza. Niedrożnorurkowe tworzą charakterystyczną faunę obrzeży ujść gorących podmorskich źródeł, o wodach bogatych w siarkę. Występują w ogromnie liczebnych w osobniki populacjach, tworzących „łąki” podwodne.

Głębinowe drożnorurkowe należą do najbardziej długowiecznych zwierząt. Sondy głębinowe wykazały, że niektóre okazy żyjące na głębokości 9950 m, mające domki długie 1,5 m, zasypane były mułem do wysokości I m. Na takiej głębokości osady przyrastają na grubość o 1 mm co 250 lat; drożnorurkowe żyją więc co najmniej 250000 lat.

MORFOLOGIA FUNKCJONALNA Budowa zewnętrzna

Wszystkie formy mają ciało nitkowate, o średnicy 0,5 — 3 cm, długości 5 cm — 3 m, przy czym niedrożnorurkowe obejmują formy najdłuższe. Istnieje spór odnośnie do wyróżniania strony brzusznej i grzbietowej u rurkoczułkow-ców. Część morfologów uznaje stronę ciała, w której występuje pień nerwowy za grzbietową, a stronę przeciwną, po której występuje serce za brzuszną, a więc przyjmują, że rurkoczułkowce odnośnie do zasadniczego planu ciała nawiązują do strunowców, które są gómonerwowe — Epineura, a serce mają położone pod układem pokarmowym. Inni zakładają odwrotny plan budowy. Rozstrzygnięcie tego sporu będzie miało istotne znaczenie dla ustalenia pozycji systematycznej typu. Tradycyjnie, jako stronę grzbietową określa się tę część ciała u rurkoczułkowców, po której występuje pień nerwowy.

Wszystkie rurkoczułkowce zamieszkują oskórkowe rurowate domki, tkwiące w mule lub piasku dna morskiego, będące szkieletem zewnętrznym. Drożnorurkowe cechują domki otwarte na obu końcach, u niedrożnorurkowych domki są zamknięte po stronie dolnej. Przedstawiciele typu nie opuszczają domków i nie są zdolne do przemieszczania się. W domkach poruszają się aktywnie, wysuwając i chowając do domków przednią część ciała. Domki poszczególnych gatunków różnią się licznymi szczegółami budowy. Mogą być jednolite, pierścieniowane, albo mogą mieć lejkowate kołnierze, powtarzające się wzdłuż ich długiej osi (ryc. 278D).

U drożnorurkowych ciało jest zróżnicowane na 4 części: prosomę, mezo-somę, metasomę i opistosomę, ale bardzo różnie, mniej lub bardziej na zewnątrz, zaznaczają się te części u poszczególnych gatunków. Prosoma ma kształt krótkiego płata (ryc. 278A, B), osadzonego na przodzie ciała, zaopatrzonego w długie czułki, w liczbie od 1 do 250. Mezosoma jest krótka walcowata, albo spłaszczona grzbieto-brzusznie, z podłużnymi rowkami po obu stronach. W jej przedniej części występuje para oskórkowych zgrubień, ułożonych ukośnie, w kształcie litery V, biegnących od strony brzusznej ku grzbietowo-tylnej, zwanych frenulum. Służą one jako zaczep przy wysuwaniu przedniej części ciała z domku. Metasoma jest najdłuższym odcinkiem ciała. Jej przednia część, zwana annulamą, ma po stronie brzusznej szeroką bruzdę, stopniowo zanikającą ku tyłowi. Na brzegach bruzdy występują rzędy brodawek, bardzo różnie wykształconych u poszczególnych gatunków, będących skupieniami gruczołów (ryc. 278B). Gruczoły produkują wydzieliny, z których budowany jest domek oraz lepkie substancje, przyczepiające ciało w domku. U niektórych gatunków brodawki są otoczone płytkami oskórkowymi. Po