770 771

311. Typ: szczecioszczękie — Chaetognatha

Synonim: strzałki morskie

Diagnoza: bezkręgowce morskie, o ciele zróżnicowanym na głowę, tułów i ogon; po stronie dolnej głowy otwór gębowy otoczony 4—14 długimi szczeciami, boki tułowia i ogona wyciągnięte w płetwy powłokowe.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Typ obejmuje bezkręgowce morskie, wolno żyjące w wodach pełnosłonych i w wodach o mniejszym zasoleniu (w tym w Bałtyku), w większości unoszące się w wodzie w pozycji prawie pionowej. Poruszają się szybko zwinnie. Nieliczne gatunki żyją na roślinach dennych. Większość występuje w wodach ciepłych, w epiplanktonie, do głębokości 200 m, niektóre występują głębiej do 3000 m. Kilka gatunków występuje w słonawych wodach jaskiń (Wyspy Bahama, Francja).

Szczecioszczękie są płodne, większość gatunków mórz ciepłych tworzy ogromnie liczebnie populacje. Wszystkie gatunki są drapieżne, odżywiają się drobnymi meduzami, skorupiakami, a także narybkiem. Znanych jest ok. 90 gatunków.

MORFOLOGIA FUNKCJONALNA Budowa zewnętrzna

Szczecioszczękie są drobnymi bezkręgowcami, 0,5 do 12 cm długimi. Ciało mają przezroczyste. Pokrojem przypominają drobne ryby. Ciało jest spłaszczone grzbieto-brzusznie, zróżnicowane na głowę, tułów i ogon.

Głowa jest rozpłaszczona, owalna lub stożkowata, po jej dolnej stronie występuje otwór gębowy umieszczony na dnie przedsionka gębowego. Na bocznych brzegach przedsionka występują duże oskórkowe szczeciny, w liczbie 4—14, proste lub hakowate, służące do łapania pokarmu. Na przodzie i po bokach głowy osadzone są rzędami drobne szczeciny, łącznie z dużymi biorą udział w zdobywaniu pokarmu. Głowę oddziela od tułowia przewężenie (ryc. 277), zwane szyją. Ściana tego odcinka ciała jest wyciągnięta do przodu i tworzy fałd obejmujący na kształt kapiszona głowę, który w czasie pływania

o z g

Ryc. 277. Szczecioszczękie, Sagilia sp„ anatomia; a —jajnik, d — otwór odbytowy, g — gardziel, j— jelito, o — otwór gębowy, p — gonopor żeński; r — męski, t — zwój nerwowy tułowiowy,

z — mózgowy

całkowicie ją okrywa. Na wysokości przewężenia, po stronie grzbietowej, występuje półpierścień zawierający 2 rzędy komórek zmysłowych orzęsionych, które percepują wrażenia chemiczne.

Tułów jest odcinkiem najdłuższym, zawierającym wewnątrz trzewia i gonady żeńskie. Po bokach ściana tułowia jest wyciągnięta u większości gatunków w parę płetw, a u niektórych głębinowych w dwie pary. Na stronie grzbietowej i po bokach tułowia występują w rzędach pęki orzęsionych komórek zmysłowych, percepujących prądy i drgania wody, szczególnie ułatwiające lokalizację poruszających się w wodzie zwierząt, nadających się na pokarm. Otwór odbytowy występuje na końcu tułowia, po stronie brzusznej.

Ogon ma kształt lancetowaty, stanowi mniej więcej 1/5 część ciała, po bokach jego ściana jest wyciągnięta w jednolitą płetwę. W ogonie występują gonady męskie.

Budowa wewnętrzna

Pokrycie ciała. Ściana ciała jest zbudowana z naskórka, cylindrycznego w jamie przedgębowej, a płaskiego w reszcie ciała i pokrytego cienkim oskórkiem. Partiami naskórek jest pozbawiony oskórka, a w tych obszarach w naskórku występują licznie gruczoły produkujące substancje śluzowate. Naskórek jest oparty na błonie podstawnej. Płetwy powstają jako wypuklenia naskórka. Naskórek w płetwach jest wielowarstwowy, a w reszcie ciała jednowarstwowy. W płetwach błony podstawne są zgrubiałe i tworzą promienie usztywniające. Z naskórkiem połączone są mięśnie podłużne, tworzące z nim wór powłokowy, nie występują mięśnie okrężne. W odcinku głowowym ułożenie mięśni jest skomplikowane, co łączy się z ruchliwością szczeci i kołnierza. W tułowiu i ogonie u większości gatunków mięśnie zebrane są w 4 pasma; dwa grzbieto-wo-boczne i dwa grzbietowo-brzuszne. U niektórych form występują dwa dodatkowe niewielkie pasma boczne. U nielicznych — do pasm boczno--brzusznych przylega warstwa mięśni ukośnych. Mięśnie mają podobną strukturę jak u nicieni, u których też występują w worze powłokowym tylko w podłużnych pasmach. Skurcze tych mięśni wywołują faliste ruchy ciała w płaszczyźnie strzałkowej, które umożliwiają pływanie.

Ściana ciała podścielona jest silnie scieniałym, błoniastym nabłonkiem perytonealnym.

771