82�

WYKŁAD 6

akcent paroksytoniczny), nieliczne wyjątki dotyczą wyrażeń zapożyczonych lub mają motywację historyczną. Pełni on jedynie funkcję segmentowania potoku mowy, sygnalizowania końców wyrazów.

6.2.2. Funkcje pełnione przez elementy foniczne

Jak już sygnalizowaliśmy przy omawianiu cech fizycznych dźwięków mowy, funkcje przez nie pełnione są zasadniczo trzech rodzajów.

(1)    Najważniejsza jest funkcja dystynktywna, polegająca na różnicowaniu znaków i ich współtworzeniu. Pełnią ją te elementy, które oponują względem innych (szerzej o pojęciu opozycji będzie mowa dalej), np. / (zwarte, zębowe, bezdźwięczne) pełni funkcję dystynktywną (oponuje) względem d, co widać w parze: łom i dom, ale / (zębowe) nie oponuje względem / dziąsłowego, które pojawia się w sąsiedztwie spółgłosek dziąsłowych (np. tśeba). Bez względu na to, czy wymówi się tom, czy wyjątkowo, indywidualnie tom (z / dziąsłowym) - znaczenie będzie to samo. Natomiast różnica: ‘zębowość' - ‘dziąsłowość’ ważna jest dla opozycji znaków: kasa i kasa, w której s różni się od Ś właśnie miejscem artykulacji, mianowicie szczeliną zębową w opozycji do szczeliny dziąsłowej. Zębowość 6* pozostaje także w opozycji do środ-kowojęzykowości, co widoczne jest przy zestawieniu z wyrazem kaśa. Stąd w polszczyźnie jako odrębne fonemy funkcjonują / - d orazs-ś-ś, natomiast / i / dziąsłowe stanowią jeden fonem w dwóch wariantach.

We współczesnej polszczyźnie funkcję dystynktywną pełnią wyłącznie elementy różniące się barwą (a więc sposobem artykułowania dźwięku), natomiast, jak pokazywaliśmy wcześniej, są języki, w których znaczenia różnicowane są również przez iloczas (np. język czeski), przez intonację (jak w językach tonalnych, np. wietnamskim) oraz akcent dynamiczny (np. w języku rosyjskim).

(2)    Kolejna funkcja pełniona przez elementy foniczne to tzw. funkcja delimitacyjno-grupująca, a więc wskazywanie na granice między wyrazami w toku mowy oraz liczbę jednostek znaczących. W polszczyźnie funkcję tę pełni akcent, ustabilizowany na drugiej sylabie od końca wyrazu.

(3)    Wreszcie elementy dźwiękowe pełnią funkcję ekspresywną sygnalizowania postawy emocjonalnej mówiącego. W polszczyźnie pełnią tę funkcję iloczas i intonacja.

Pora przejść do dokładniejszej analizy pojęcia fonemu i typów jego

82

wariantów.

6.2.3. Definicja fonemu i wariantu.

Procedury ustalania jednostek fonologicznych

Jak wspomnieliśmy (s. 73-74), jednostki fonologiczne określonego języka (fonemy) to elementy, z których budowane są znaki, odróżniające się obecnością tych elementów (diakrytów). W konkretnych wypowiedziach elementy te występują w postaci głosek, posiadających bardzo wiele cech nieistotnych, nadmiarowych (indywidualnych, powstających w sąsiedztwie fonetycznym). Zbiór typów głosek (najmniejszych elementów fonicznych, wyróżnianych w potoku mowy) jest o wiele liczniejszy niż zbiór jednostek funkcjonalnych w danym języku: w polszczyźnie typów głosek jest ponad 80, a fonemów (w zależności od koncepcji fonologicznej) - dwukrotnie mniej (37-42). Stąd widoczne jest, że kilka głosek realizuje ten sam fonem, tworząc jego warianty, np. t dziąslowe, / zębowe, a także zmiękczone /', pojawiające się w sąsiedztwie spółgłosek miękkich (np. w wyrazach t'jara, piast’ik), stanowią jeden fonem (/]. Podobnie: r, r bezdźwięczne, r\ R (r artykułowane przez drżenie tzw. języczka) realizują jeden fonem \r\.

Stosunek między głoską a fonemem można przedstawić obrazowo (za T. Milewskim 1965, s. 64) w postaci dwóch kółek, z których jedno zawiera się w drugim. Kółko wewnętrzne obrazuje fonem, na który składają się mniej liczne cechy istotne, kółko zewnętrzne wskazuje na głoskę, która oprócz cech istotnych obejmuje cechy nieistotne:

cechy wspólne, dystynktywne - fonem

cechy nieistotne, indywidualne lub wynikające z sąsiedztwa - głoska

I tak, wspomniane już głoski / zębowe i / dziąslowe realizują ten sam fonem, na który składają się zwartość, przedniojęzykowość, ustność i bezdźwięczność, a warianty dodatkowo posiadają cechy: miejsce zwarcia - zęby (przy t) i miejsce zwarcia - dziąsła (przy t dziąsłowym). Podobnie cechą wspólną fonemu [r\ jest półotwartość powstała przez drganie końca języka (lub języczka), a poszczególne wspomniane już warianty mają cechy dodatkowe, jak dźwięczność, bezdźwięczność, zmiękczenie i in.

Bywa jednak tak, że w realizacji tekstowej, zwłaszcza w mowie niestarannej, także istotne cechy, składające się na fonem, zostają pominięte, co nie zakłóca komunikacji, gdyż mówiący na podstawie 83