CCF20111229032

36

Bezużyteczność v. przydatność tak czynności, jak wytworu nie stanowi również odpowiedniej cechy kryterialnej, choćby z uwagi na wieloznaczność tych pojęć. Na przykład, nawet jeśli dziecko bardziej przeszkadza, niż pomaga de facto matce przy przyrządzaniu posiłku, ono samo odniesie niewątpliwie jakąś korzyść z takiego współdziałania, które jednocześnie może potraktować i jako działanie „na serio”, i jako zabawę, gdy wykonywane czynności przekształca i dopełnia w wyobraźni.

Inne graniczne formy aktywności — to takie rodzaje zabaw, w których wyraźnie zaznaczają się elementy gier z regułami. Główne cechy gry w porównaniu z zabawą to: współzawodnictwo, nastawienie na wynik, który staje się celem, sprecyzowane — a nie, jak w zabawie, ukryte i zamaskowane — reguły postępowania, ograniczenie sfery iluzji do postawy ludycznej w stosunku do własnej aktywności (Okoń, 1987). Twórczość w zakresie gier — w diadzie czy w małej grupie — przejawia się przede wszystkim w doborze indywidualnej strategii działania, prowadzącej skutecznie do sukcesu jednostki lub zespołu, nie zaś w pomyśle i ogólnym planie działania, podporządkowanym regułom gotowym i narzuconym z góry. Dzieci modyfikują czasem gry, lub nawet obmyślają własne, jest to jednak wówczas twórcza aktywność umysłowa włączona w przygotowanie aktywności ludycznej jako jej wstępne ogniwo.

W okresie dzieciństwa przeważają zdecydowanie zabawy nad grami z regułami, przynajmniej w zakresie spontanicznej działalności dziecka. Gry organizowane są głównie przez dorosłych, począwszy od pierwotnych form krycia się i szukania (w „chowanego”), inspirowanych przez matki lub opiekunki. Dziecko rychło przejmuje takie wzory i samo taką grę inicjuje, już w wieku niemowlęcym. Nie jest to jednak gra sensu stricto, a raczej właśnie typowo graniczna forma zabawy z elementami gry. Podobnie w żłobkach i w przedszkolach, oprócz gier dydaktycznych zespołowych, prowadzonych przez opiekunkę lub nauczycielkę, istnieje wiele form pośrednich, a także gier podejmowanych z inicjatywy dzieci. Uwzględnimy je w naszym podziale.

Porządkując rodzaje zabaw według kolejności rozwojowej, trzeba pamiętać o tym, że występują one często najpierw w postaci jakby zalążkowej, a dopiero po jakimś czasie przybierają formę bardziej dojrzałą i rozwiniętą. Trudno zatem ustalić dokładnie periodyzację zabaw. Sprawę komplikuje ponadto fakt, że podobnie jak istnieją czynności z pogranicza różnych form aktywności, tak też elementy różnego rodzaju zabaw wzajemnie się łączą i przeplatają, na przykład budowanie okrętu z zabawą w podróż do dalekich krajów, puszczanie w ruch samochodziku z próbami rozłożenia go na części.

Biorąc pod uwagę powyższe przesłanki i ograniczenia, wyróżnimy w układzie chronologicznym następujące rodzaje zabaw: 1) zabawy manipulacyjne, 2) zabawy funkcjonalne, 3) zabawy tematyczne, 4) zabawy konstrukcyjne. Odrębnego potraktowania wymagają: 5) zabawy i gry zespołowe (ruchowe, stolikowe i inne) oraz 6) zabawy i gry dydaktyczne. Te ostatnie są inicjowane przez opiekunów i wychowawców dziecka, lecz ono samo rozwija w nich żywą aktywność motoryczną, percepcyjną czy umysłową oraz znajduje pole twórczego działania.