CCF20111229073

78

W celu wyjaśnienia specyficznego sposobu, w jaki dziecko sobie świat przedstawia, to jest swoistych cech obrazowej i symbolicznej reprezentacji owego świata w okresie średniego dzieciństwa, warto dokonać analizy kierunków rozwoju procesów poznawczych w tym wieku, uwzględniając ścisły związek między możliwościami dziecka a jego działanością i osobowością¹⁹. Możliwości dziecka to rozwojowy i indywidualny poziom jego organizacji psychicznej, w tym przede wszystkim struktur poznawczych, wyrażający się w zdolnościach i sprawnościach. Rodzaje i granice działania dziecka wyznaczają wiek i środowisko wychowawcze, mówiąc zaś o osobowości dziecka, mamy na myśli zarówno iego potrzeby i motywy, dążenia i cele, obraz samego siebie i innych ludzi, jak też jednostkowy sposób reagowania, doświadczania i przeżywania zdarzeń i zjawisk.

W okresie średniego dzieciństwa, mimo stopniowego doskonalenia się czynności percepcyjnych i coraz bardziej wnikliwej eksploracji otoczenia, dziecko spostrzega świat w swoisty sposób, gdyż inny rodzaj informacji czerpanych ze środowiska jest mu potrzebny w działaniu i inne własności i aspekty rzeczy i zdarzeń mają dla niego znaczenie niż te, do których przywiązuje wagę uczeń odrabiający lekcje czy dorośli w swej pracy zawodowej. Swobodna gra wyobrażeń oraz na pozór luźne ich zestawianie i przypadkowe kojarzenie interpretowano często jako brak umiejętności kierowania przez dziecko procesami wyobraźni i myślenia, które mają jakoby charakter mimowolny i nie ukierunkowany, podobnie jak uwaga, jaką dziecku trudno do pewnego wieku skupić na zadaniu. Wydaje się, że powyższe stanowisko można zakwestionować w świetle bardziej całościowego spojrzenia na psychikę dziecka (v. wymieniona triada: organizacja poznawcza — działalność — osobowość), a także na podstawie nowszych danych empirycznych.

Otóż fakt. że u dziecka przeważa przez dłuższy czas (prawdopodobnie do 6./7. roku życia) reprezentacja proceduralna nad deklaratywną, wiąże się tak z jego potrzebami biologicznymi i psychologicznymi jako podłożem pierwotnej Sieci Wartości, jaki z rodzajem jego aktywności i działalności (swobodna zabawa i eksploracja otoczenia, spontaniczne uczenie się). Oba powyższe typy reprezentacji nie są zresztą rozłączne, lecz genetycznie późniejszy wyłania się z wcześniejszego. Już Piaget twierdził, że w okresie przedoperacyjnym, począwszy od trzeciego roku życia aktywność dziecka opiera się nie tylko na schematach czynnościowych, lecz także na wyobrażeniach będących symbolami jednostkowymi, w odróżnieniu od stosowanych wkrótce przez podmiot konwencjonalnych i zbiorowych symboli słownych. Te ostatnie tworzą materiał reprezentacji przedpojęciowej, gdyż do powstania systemu pojęć niezbędne jest myślenie operacyjne, które w konkretnej formie pojawia się dopiero u dzieci między 6. a 7. rokiem życia. Do tych nowych struktur umysłowych Piaget przywiązuje tak dużą wagę, że uzależnia od nich również możliwości dziecka w zakresie wytwarzania niektórych rodzajów wyobrażeń zwanych przez niego w późniejszych pracach obrazami umysłowymi (images mentales). Tak więc, zdaniem Piageta i Inhelder (1968), dzieci w okresie wyobrażeń przedoperacyjnych dysponują obrazami reprodukcyjnymi: statycznymi (tj. dotyczącymi stanów rzeczy), a następnie kinetycznymi — potrafią na przykład pokazać kierunek i określić szybkość samocho-

^l9Związek ten jest przedmiotem teoretycznych rozważań i badań empirycznych, przedstawionych przez M Tyszkowa w książce: Zdolności, działanie i osobowość (1990).