DSC02236

Omówione w poprzednim rozdziale problemy i hipotezy badawcze mogą budzić i budzą z pewnością pewien niedosyt, ponieważ niedostatecznie mówi się tam o potrzebie i sposobach bliższego ich uszczegółowienia w wyniku w miarę dokładnego rozpoznania związanych z nimi zmiennych i wskaźników tych zmiennych. Zagadnieniu temu poświęcony jest niniejszy rozdział. Omawia się w nim i najpierw pojęcie i klasyfikację zmiennych i wskaźników, łącznie z ich uzasadnieniem, a następnie dobór i interpretację wskaźników. W końcowej części rozdziału charakteryzuje się typy badań pedagogicznych z pominięciem przedstawionych wcześniej badań ilościowych i jakościowych w rozdziałach III i IV.

1. Pojęcie i klasyfikacja zmiennych Charakterystyka zmiennych

Zmienne w badaniach naukowych, w tym także pedagogicznych, są próbą uszczegółowienia głównego ich przedmiotu, czyli problemów badawczych, jakie zamierza się rozwiązać, i hipotez roboczych, jakie pragnie się potwierdzić lub odrzucić (por. A. de Winter, 1981). Są nimi zazwyczaj podstawowe cechy, symptomy, przejawy charakterystyczne dla badanego faktu, zjawiska czy procesu albo też różnego rodzaju czynniki będące ich przyczyną lub skutkiem. Każda ze zmiennych przyjmuje różne wartości (E. Aronson i inni, 1990, s. 13; F. N. Ker-linger, 1964, s. 32), które umownie można nazywać podzmiennymi. Stanowią one bliższą charakterystykę przyjętej zmiennej jako głównego lub jednego z głównych zainteresowań badacza.

Zarówno zmienne, jak i podzmienne wyrażone są bądź to za pomocą terminu (pojęcia) obserwacyjnego, bądź teoretycznego w zależności od tego, czy związana z nim treść stanowi dane doświadczenia (najczęściej obserwacji), czy też dane od doświadczenia niezależne (por. J. Dębowski i inni, 1996, s. 355). Inaczej mówiąc, wyraża się je w języku obserwacji lub w języku teorii (por. J. Brzeziński, 1996, s. 183). W badaniach pedagogicznych - podobnie zresztą jak psychologicznych i socjologicznych — przeważająca większość zmiennych jest wyrażana w języku teorii. To znaczy: zmienne przybierają tam postać terminów teoretycznych. W związku z powyższym, aby można było je badać empirycznie (o czym będzie jeszcze mowa), zachodzi potrzeba ich operacjonalizacji, czyli przełożenia na cechy dające się w miarę jednoznacznie identyfikować.

1. Pojęcie i klasyfikacja zmiennych 135