DSC02302

nego”. Zmienną niezależną będzie w tym przypadku środowisko rodzinne, a zmienną zależną plany kształcenia.

W badaniach zmienne mogą pełnić zmienną rolę. W jednym przypadku jakaś cecha wpływa na ilość, jakość, kierunek zmian innej osoby. Jest więc zmienną niezależną. W dalszych analizach ta sama cecha jest przez nas analizowana w połączeniu z inną, która determinuje jej ilość, jakość lub kierunek rozwoju i wówczas jest zmienną zależną. Poziom dochodów rodziny robotniczej (zmienna niezależna) wpływa na formy życia kulturalnego tejże rodziny (zmienna zależna). Ale życie kulturalne rodziny (zmienna niezależna) określa, wpływa na zainteresowania, aspiracje kulturalne dzieci (zmienna zależna).

W podręcznikach metodologii wymienia się wiełC^rodzajów i odmian zmiennych. Wśród nich zmienne pośredniczące, kontrolne, ilościowe, jakościowe, globalne. Wielorakość zmiennych jest świadectwem złożoności procesów wychowawczych, ich wielostronnego uwikłania w czynniki i konteksty, których nie udaje się zredukować do prostego związku przyczynowo-skutkowego.

Niechże za przykład posłuży temat badawczy pod nazwą: „Wpływ oso-k by wychowawcy na zachowania dzieci”. Pomijając brak ścisłości i precyzji tego tematu, możemy uznać, że zmienną niezależną będzie osoba wychowawcy z całym wyposażeniem osobowym i stylem działań wychowawczych a zmienną zależną będą zachowania i reakcje dzieci. Wszelako ta prosta z pozoru zależność między zmiennymi będzie dodatkowo modyfikowana przez inne okoliczności i cechy (zmienne) np. nastawienie rodziców do szkoły, wycieczka lub zabawa szkolna, które zmieniają klasyczną rolę wychowawcy. Otóż te dodatkowe zmienne, cechy zdarzenia są zmiennymi pośredniczącymi, bowiem modyfikują tradycyjny, prosty układ zależności, włączając się pośrednio w proces wpływu, jako czynnik dodatkowy, niekiedy bardzo doniosły.

Próba wyeliminowania ze związków zależności w naukach humanistycznych (ontologicznie otwartych) czynników ubocznych, pośrednich jest nieporozumieniem poznawczym. Nie jest uproszczeniem rozumowania, lecz prostactwem rozumowym. Procesy wychowawcze mają bardzo luźny związek z procesami chemicznymi.

2.4.2. Wskaźniki i ich rodzaje

Aby komunikatywnie opisać zmienne bądź to ilościowe bądź jakościowe, musimy posłużyć się określonymi wartościami opisowymi. Np. dla opisania lub ocenienia „warunków nauczania” (zmienna) przyjmujemy np. „ilość dzieci w klasie”, „istnienie pomocy dydaktycznych”, „wykształcenie nauczycieli” „pora rozpoczynania lekcji” itp. Te empiryczne czynniki wskazujące, jaka jest badana cecha nazywamy wskaźnikami.

„Wskaźnik — to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko na podstawie zajścia którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem, bądź wreszcie z prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego iż zachodzi zjawisko, które nas interesuje" (S. Nowak 1970). Jest to bardzo udana definicja wskaźnika. Wymaga tylko praktycznej egzemplifikacji, bo jak większość pojęć w metodologii badań społecznych najłatwiej się definiuje kontekstowo.

Przy badaniu kryzysu rodziny, przyjęliśmy, jako jedną ze zmiennych, rozwody. Otóż wskaźnikiem będzie liczba rozwodów na 10 tys. mieszkańców, albo na 1000 małżeństw, albo liczba rozwodów na każde 100 zawieranych małżeństw. Wskaźnik niekiedy może być równocześnie zmienną, tyle ż ^wskaźnik — to zespół cyfr, a zmienna to sformułowana przez nas tendencja (wskaźnik wzrostu, nasilania się)l Również podobieństwo zmiennej i wskaźnika będziemy obserwować przy następujących zmiennych: przestępczość nieletnich, rozmiary alkoholizmu, bezpieczeństwo na drogach.

We wszystkich tych wypadkach dobór wskaźnika jest równocześnie zdefiniowaniem zmiennej. Rozmiary alkoholizmu określamy przez wskazanie ilości wypijanego alkoholu, bezpieczeństwo na drogach — liczbą wypadków. Wszystkie te zmienne mają charakter ilościowy. Taki zaś rodzaj wskaźnika nazywamy wskaźnikiem definicyjnym.

Częściej jednak zmienne (cechy) jakiegoś zdarzenia czy procesu opisujemy, oceniamy lub uznajemy za istniejące, na podstawie bezpośredniej, empirycznej obserwacji cząstkowych zdarzeń (wskaźników) wskazujących na bezpośredni związek między nimi. Taki rodzaj wskaźnika nazywamy wskaźnikiem empirycznym.