DSCN1674

Cywilizacja 23

Odróżnienie „ludów cywilizowanych” od „niecywilizowanych” dokonywało się na podstawie różnorodnych kryteriów, które uporządkować można w dwie ogólne klasy: kryteria ewolucyjne oraz analityczne (zob. [J. Cazeneuve 1976, s. 36-47]). Wśród tych pierwszych wskazuje się kryteria morfologiczne, takie jak urbanizacja (Robert Red-field) i kompleksowość (Herbert Spencer), kryteria techniczne (zwłaszcza rozwój narzędzi), czynniki intelektualne i moralne. Ujęcia ewolucjonistyczne zakładać mogą swoisty etnocentryzm. Aby uniknąć zawartego tu wartościowania i traktowania rodzimej cywilizacji jako „wyższej”, poszukuje się kryteriów analitycznych, pozwalających na określenie istoty cywilizacji. W ujęciu takim pojęcia „kultura” i „cywilizacja” stają się niemal tożsame. Granice między nimi mają często charakter umowny. Robert Mclver kulturę traktuje jako „ekspresję życia "; jej przejawem są systemy ideologiczne, religie, sztuka. Cywilizacja natomiast to dziedziny zapewniające odpowiednie warunki życia, np. technika, organizacja społeczna, gospodarka. Kultura w tym ujęciu to zbiór celów, wartości; cywilizacja natomiast to sfera środków działania, umożliwiających realizowanie tych wartości. Alfred Weber do dziedziny kultury zaliczał religię, filozofię, sztukę oraz związane z nimi ideały i normy, natomiast w obrębie cywilizacji sytuował przede wszystkim technikę i naukę. Kultura rozwija się w sposób niekumulatywny, w różnych kierunkach; dla sfery cywilizacyjnej charakterystyczna jest natomiast kumula-tywność zachodzących zmian.

Wyodrębnia się różne typy cywilizacji. Poszczególne epoki historyczne traktowane są często jako swoiste typy cywilizacyjne -mówi się o cywilizacjach starożytności, średniowiecza (cywilizacja chrześcijańska), cywilizacji nowożytnej. Tę ostatnią określa się także mianem cywilizacji naukowo-technicznej, industrialnej lub obecnie postindu-strialnej. Pod uwagę bierze się kryteria techniczne, religijne oraz intelektualne. Feliks

Koneczny [1991, s. 28] wskazuje, że rodzaj cywilizacji zależy od stosunku prawa prywatnego i publicznego, „od poddawania życia publicznego etyce lub od zwolnienia go od etyki, wreszcie od tego, któremu rodzajowi sił przyznaje się supremację, siłom materii czy ducha”. Współcześnie F. Koneczny wyróżnia siedem cywilizacji: bramińską, żydowską, chińską i turańską (tzn. moskiewską i kozacką), bizantyńską, łacińską i arabską [ibidem, s. 35].

Jeden z głównych problemów dotyczy badań na temat przyczyn powstawania oraz upadków cywilizacji. Spośród wielu różnorodnych koncepcji na uwagę zasługuje model wyjaśniania zaproponowany przez Arnolda Toynbeego. Każda cywilizacja staje wobec „wyzwań", na które musi znaleźć adekwatną „odpowiedzi". A. Toynbee wskazuje, że najpotężniejsze cywilizacje rodzą się w umiarkowanych warunkach kli-matyczno-gcograficznych; nazbyt surowe lub całkowicie łagodne warunki nie sprzyjają powstawaniu silnych cywilizacji. Każda cywilizacja staje w obliczu różnego typu problemów („wyzwań”), które powinna najpierw trafnie zidentyfikować, a następnie znaleźć właściwe środki ich rozwiązania ("odpowiedź"). Zadanie to mają do spełnienia elity uformowane w obrębie danej cywilizacji. Jeśli z jakichś powodów nie są one w stanie tego uczynić lub proponowane rozwiązania nie są wprowadzane w życie, cywilizacja chyli się ku upadkowi. (A.S.)

Zob. kultura, morfologia społeczna, ncoewolu-cjonizm, obyczaj, rozwój społeczny.

Literatura:

Cazcncuve J., 1976, Dlx grandes nplibns de la sociólogte, bditions du Seuil, Paris.

Elias N„ 1980, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, PIW, Warszawa.

Koneczny F., 1991. O lad w historii, Michali-ncum, Warszawa-Straga.

Pucek Z., 1990, Pluralizm cywilizacyjny jako perspektywa myill socjologicznej (na przyklapie poglądów F. Konecznego I F. Znanieckiego), AE w Krakowie, Kraków.

Szacki J., 1983, Historia myill socjologicznej, PWN. Warszawa