DSCN1846

194 Struktura społeczna

struktura społeczna rozumiana jest najczęściej - za Stanisławem Ossowskim [1982, s. 114] - jako „system międzyludzkich zależności, dystansów i hierarchii zarówno w nieorganizacyjnej, jak organizacyjnej formie”. Zależności, o których mowa. wynikać mogą z funkcji pełnionych przez dany element - jednostkę lub grupę — w ramach podziału pracy lub z tytułu posiadanej władzy. Strukuiry społeczne, oprócz kultury i przy-rodniczo-ckonomicznego „podłoża", stanowią zasadnicze elementy każdego społeczeństwa (zob. [J. Turowski 1994, s. 53; P. Rybicki 1979]).

W socjologii wyodrębnia się trzy typy struktur społecznych: makro-, mezo- i mikrostruktury. Makrostruktury to duże struktury społeczne, których elementami są zbiorowości (grupy). Do makrostruktur zalicza się takie zbiorowości, jak naród, klasy, warstwy, zbiorowości terytorialne, wyznaniowe, etniczne itp. Wyjaśnianie zasad funkcjonowania systemu społecznego oraz jego przekształceń musi uwzględniać procesy zachodzące na poziomie makrostruktu-ralnym. Zwraca się tu uwagę głównie na przeobrażenia, jakim podlegają poszczególne typy zbiorowości, oraz zachodzące między nimi stosunki. Mezostruktura (gr mćsos - środkowy) to struktura pośrednia pod względem rozmiarów i cech między makro- i mikrostrukturą. Mikrostruktury to małe struktury społeczne, których podstawowymi elementami są jednostki lub pełnione przez nie role społeczne. Zasadniczą cechą mikrostruktur są relacje bezpośrednie (face-to-facć) między jej członkami. Najważniejszym typem mikrostruktur są małe grupy społeczne (rodzina, grupy rówieśnicze. towarzyskie, pracownicze itp.).

Z uwagi na to. że w obrębie mikrostruktur dokonują się procesy socjalizacji, transmisji kulturowej, kontroli społecznej, kształtowania osobowości i wzorów zachowań, zjawiska zachodzące w tej sferze wywierają istotny wpływ na cały system społeczny.

Badania struktury społecznej zmierzają do identyfikacji zasadniczych elementów

danego społeczeństwa, występujących między nimi relacji oraz zachodzących zmian Radykalna zmiana społeczna wiąże się zwykle ze zmianami struktury społecznej. Rewolucje komunistyczne programowo zakładały eliminowanie klas społecznych mogących stanowić przeszkodę we wprowadzaniu nowego porządku społecznego. Istotnym elementem transformacji ustrojowej wiodącej od systemu opartego na gospodarce sterowanej centralistycznie do gospodarki rynkowej są zmiany zachodzące w obrębie struktury społecznej — rozrost „klasy średniej” jest tego najbardziej widocznym przejawem.

Teorie struktury społecznej stanowią jedną z zasadniczych form wyjaśniania socjologicznego w ujęciu holistycznym. Zakłada się, że określony kształt struktury społecznej (szczególnie makrostruktury) oraz zachodzące w jej obrębie relacje w zasadniczy sposób warunkują przebieg różnorodnych procesów społecznych. W obrębie ujęć marksistowskich związek ten uznawany był za ściśle deterministyczny, a zależności za jednokierunkowe, tzn. makro-struktura wyłącznie determinowała zjawiska w pozostałych sferach życia społecznego W wyjaśnianiu wszelkich zjawisk społecznych starano się uwzględniać przede wszystkim aspekt makrospołcczny. W ujęciach współczesnych wyraźniej akcentuje się współzależność zjawisk makro- i mikrospo-łccznych (zob. |J. Szmatka 1980]). Podejście integrujące ujęcia makro- i mikrospo-łeczne (zwłaszcza teorię działań społecznych i interakcji) widoczne jest wyraźnie W działalności teoretycznej Jurgena Haber-masa (zob. [K. Hurrclmonn 1994. s 49-52]).

Wiele uwagi poświęca się badaniom zmian zachodzących w obrębie struktur społecznych - procesom formowania się poszczególnych jej elementów, ich przekształceń, zjawiska ruchliwości społecznej Struktura nie jest czymś sztywnym inic-zmiennym. Bogdan W. Mach i włode-mierz Wesołowski 11982] wyróżnią* dystrybucyjne (lub ntrybutywne) i relacyj'*