geremek14

BRONISŁAW GEREMEK

i procesy o czary niepodobna sprowadzić w pełni do łącznej i jednolitej interpretacji. Wchodzą tu w grę różnorodne procesy, które składają się na modernizację społeczeństw europejskich w zakresie instytucji, kultury i mentalności. Rozpadały się dotychczasowe więzi lokalne. Rolę istotną należy zwłaszcza przypisać rozwojowi nowożytnego państwa, w którego logice leżała laicyzacja instytucji społecznych, rozwój nadzoru policyjnego, instytucjonalizacja wykonywania prawa, wzrost kontroli nad życiem społeczności lokalnych, wreszcie zakreślenie granic państwa nie tylko w przestrzeni, ale także w materii ludzkiej, co musiało prowadzić do ograniczenia mobilności przestrzennej i nomadyzmu. Nie tłumaczy to jednak szczególnego miejsca, jakie w świadomości i wyobraźni ludzi tej epoki zajmował obraz groźnych spisków skierowanych przeciwko społeczeństwu. W znacznie większej mierze tłumaczy to inny czynnik: przemiana w społecznych postawach wobec nędzy i ubogich.

Przemiana ta — jak wszystkie inne dokonujące się w sferze postaw i zachowań społecznych — była procesem powolnym, trudno poddającym się precyzyjnej chronologii. W początku XVI wieku ujawniła się tendencja do zasadniczego zreformowania opieki społecznej. Kryzysy żywnościowe przełomu XV i XVI stulecia występujące w straszliwej parze, która była widmem dawnych systemów gospodarczych — nieurodzaju i epidemii, głodu i choroby — nadały sprawie ubogich charakter dramatyczny. Wielkie gromady głodujących nędzarzy pojawiały się pod miastami i w miastach w nadziei wsparcia. Te kryzysy miały się w Europie wczesnonowożytnej powtarzać ze znamienną częstotliwością. Ujawniały one strukturalny charakter problemu: chodziło już nie o ubogich, ale o nędzę jako zjawisko masowe, wyrastające z procesów pauperyzacji. W uproszczeniu można powiedzieć, że tak jak społeczeństwo średniowieczne potrzebowało ubogich, aby móc świadczyć miłosierdzie chrześcijańskie, tak społeczeństwo nowożytne potrzebowało pauprów jako rezerwowej armii pracy, nie tylko gotowej do podjęcia zajęć w rozszerzającym się sektorze industrialnym, ale także wywierającej ustawiczną presję na rynek i gwarantującej przez to niski poziom płac roboczych. Wymagało to jednak zmiany w sposobie myślenia o ubogich i o ubóstwie.

PRZESTĘPSTWO A ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA

^J k tez zmiany w organizacji pomocy społecznej. Właśnie w XVI wieku formowała się praktyka (ale jeszcze nie pojęcie) polityki społecznej w skomplikowanej grze między Kościołem, państwem i miastami. Najważniejsze przedsięwzięcia ej polityki, to laicyzacja instytucji opieki społecznej, ograniczenie wsparcia do kręgu uprawnionych — a więc przede wszys kim niezdolnych do utrzymania się z pracy, tworzenie u e u opieki społecznej, instytucjonalizacja czy też nawet ntralizacja działalności charytatywnej, wreszcie zamknięcie ubogich w specjalnych przytułkach. Dokonywało się to w poszczególnych krajach europejskich w różnym rytmie    I

czasowym i w różnych formach. Angielskie „prawa o uho- YW>1 j znajdują adekwatnego odpowiednika nakontyiien- ^

sie w^PXV⁰T^br^me?^k ”^Wid^^{ie zamkni}?^cie ubogich”, dokonujące

on w Y , • ^U ,^{W W1?kszości kra}JÓw kontynentu, nie miało

t - ^U 7 ^ai^{C CW0luc}J^{a b}y^}a J^ednak w podstawowych wych treściach zbiezna. Ta zbieżność jest nawet zadziwiają-

i cńn7⁰¹⁰ 7^aZy j^{I? odmi}enności struktur gospodarczych i społecznych między strefą śródziemnomorską a nordycką,

między Hiszpanią a Anglią, między Francją a Polską Jest to świadectwem, że źródła tej nowożytnej przSybyjy

»c₂„c, Programy zaś polityki społecznej, będące roz™ ^ą nV^^2Wa“^{e SytUacji} spofeorno-ekonomicznej,

^,08iki his‘°^ri1

kiei Icnn?^{dy tCJ} ?°l^ity)^{Ci s}P^ołecznej były przedmiotem szero-T^{O tr0w}7 ideologicznej, jednym z elementów sporów

teo?™^aCyjny?’ ^{jak tez} Przedmiotem roztrząsać w myśli

^si? ^naukacb społecznych. Wielkie ^k7    ^by y zaangażowane w tę kontrowersję: '

aS,-p^R S' !^mU’ ^Juan.^{Luis Viv}es, Marcin Luter, n_V- ;_e£J _^{1702 Modrz}ewski. Nie był to spór tylko doktfynal-

towi nrf ^ZemCJ^{aSadZał0 S1? w tym}> ^{że miał} natychmiastowe odniesienie do społecznej praktyki. Rozstrzygnięcie

tego sporu tworzyło tylko punkt wyjścia do działań: uprało-

lo_Etentleeó“^{,0ną PO}o“‘^ykę Spokcz°*’ ^da™'° if Weo-barterv nc ^ynUZf^CJ?- Pozostawały jednak nie naruszone    j

turze ^H ?°^SPOłeCf^ne' ^{UcZUde litości} zakorzenione w na-    1

-sawaStiTtf- ^{takŻC W kuJtUrZe} średniowiecznej

stawało^w konflikcie z nowożytną racjonalnością.    j

<9

65

64