dziców. Jak starałam się wykazać, istotną sprawą w sytuacji środowiska rodzinnego dziecka o zachowaniach agresywnych są nieprawidłowe relacje pomiędzy dziećmi i rodzicami, zarówno dzieci, jak i rodzice reagują wzajemnie na siebie w sposób nieprawidłowy; na określonym etapie zaburzeń dziecko jest więc współtwórcą zakłóconych stosunków. Zatem działania terapeutyczne ; owinny obejmować i dziecko i jego rodziców Rodzaj i forma zajęć z dzieckiem zależy od stopnia zaawansowania i postaci jego zaburzenia. Niekiedy może ono uczestniczyć od razu w zajęciach grupowych (przy zaburzeniu mniejszego stopnia) lub powinno być objęte indywidualną opieką terapeuty W obu sytuacjach najbardziej istotne jest okazywanie dziecku autentycznego zrozumienia dla jego problemów i zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa.
Pierwszym etapem pracy z dzieckiem jest poznanie go: przyczyn wywołujących zachowania agresywne, sytuacji, które odbiera ono jako trudne i konfliktowe. Metodami służącymi poznaniu dziecka są. rysunek, scenotest, psychogimnastyka, swobodna zabawa 1 W dalszej pracy należy dążyć do wygaszania reakcji agresywnych poprzez nie-wzmacnianie ich, nagradzanie zachowań prospołecznych i dostarczanie wielu pozytywnych doświadczeń zmierzających do podwyższenia poczucia własnej wartości dziecka i poczucia bezpieczeństwa. Podczas zajęć jest wiele okazji do kształtowania działań prospołecznych, podtrzymywania ich i rozwijania, a także wykorzystywania rezultatów pracy dziecka służących nie tylko samemu dziecku, ale także i innym.
1 Metody terapii są opisane bardziej szczegółowo w rozdziale poświęconym terapii dzieci.
Przyczyny powstawania i rozwoju zaburzeń emocjonalnych
Omawiając poszczególne rodzaje zaburzeń emocjonalnych wielokrotnie wskazywałam na społeczne przyczyny ich rozwoju, podkreślając szczególne znaczenie środowiska rodzinnego.1'Rodzina jest bowiem naturalnym i najbliższym środowiskiem społecznym dziecka w niej nawiązuje pierwsze kontakty z ludźmi, poznaje pierwsze wzory osobowe. Rodzina zaspokaja biologiczne i psychiczne potrzeby dziecka, dostarcza mu wiele zarówno pozytywnych, jak i negatywnych doświadczeń stwarzając warunki kształtowania jego osobowości. Wpływ środowiska rodzinnego na rozwój dziecka
L
117