img669

Rozdział 9

UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE

9.1. Ubezpieczenia w systemie zabezpieczenia społecznego

9.1.1. Uwagi wstępne

Pod pojęciem zabezpieczenia społecznego kryją się wszystkie środki i działania publiczne, które mają chronić członków danego społeczeństwa przed sytuacjami, w których zaistniałaby niemożność samodzielnego zaspokojenia ważnych dla życia potrzeb. Definiując zabezpieczenie społeczne, kładzie się nacisk przede wszystkim na założenie, że każdy pełnoletni członek społeczeństwa, osiągający dochody z własnej pracy jest zobowiązany do samodzielnego zaspokajania potrzeb swoich i potrzeb swoich najbliższych. W sytuacji zaistnienia zdarzeń losowych uniemożliwiających samodzielne zaspokojenie tych potrzeb, państwo, stosując odpowiednie działania i środki, może udzielać niezbędnej pomocy. Idea zabezpieczenia społecznego pojawiła się tak dawno, jak dawno człowiek dostrzegł potrzebę udzielania pomocy tym członkom wspólnoty, którzy ze względu na wiek lub stan zdrowia nie byli w stanie sami zapewnić sobie środków do życia.

Początkowo pomoc taka oferowana była przede wszystkim członkom rodziny, którzy z danych względów nie mogli już uczestniczyć we wspólnej pracy w gospodarstwie rolnym, warsztacie lub zakładzie rzemieślniczym. Jeżeli z jakichś przyczyn rodzina nie mogła zatroszczyć się o swoich członków, zaspokajając ich podstawowe potrzeby życiowe, pomoc taką oferowali sąsiedzi albo gmina czy instytucje kościele. W średniowieczu opiekę nad najuboższymi mieszkańcami przejmowały gildie religijne, kupieckie i rzemieślnicze¹. Rozwijały się też różnego rodzaju bractwa, organizowane przez grupy zawodowe i religijne, które oferowały pomoc wzajemną w razie wystąpienia nieszczęśliwego wypadku. Każdy członek bractwa opłacał regularną składkę i w ten sposób możliwe było pokrycie wydatków na pomoc potrzebującym członkom.

Szczególnym rodzajem opieki nad biednymi stała się instytucja żebractwa, które w początkowym okresie feudalizmu było chętnie wspomagane przez społeczeństwo. Jednak po długoletnich wojnach i epidemiach, które pochłonęły znaczną część ludności Europy nastąpił masowy wzrost włóczęgostwa i żebrać twa i w związku z tą sytuacją pojawiło się ustawodawstwo represjonujące żebra ków i włóczęgów.

Na szczególną uwagę zasługuje ustawa o ubogich (Poor Law) z 1601 r., w której zwrócono uwagę na skalę ubóstwa, ustalono zasady postępowania z tym problemem oraz dokonano klasyfikacji osób ubogich, dzieląc ich na 4 gru py: dzieci (głównie sieroty), bezrobotnych, gotowych do podjęcia pracy, chorych fizycznie i psychicznie oraz osoby stare i niedołężne, włóczęgów, uchylających się od pracy. Odpowiedzialność za ubogich została przekazana w gestie spółce/ ności lokalnych; osoby niezdolne do pracy mogły żebrać tylko na terenie za mieszkania, bezrobotni zdolni do pracy mieli obowiązek jej podjęcia, a w znale zieniu pracy miała pomagać gmina^{2 3}.

Rewolucja przemysłowa zmieniła obraz ówczesnego świata. Warsztaty i za kłady rzemieślnicze nie mogły zapewnić podstawowych potrzeb wszystkim swoim członkom. Podstawą utrzymania wielu osób stała się praca najemna, w związku z tym osoby niezdolne do pracy nie mogły liczyć na utrzymanie w ramach rodziny, ani na pomoc sąsiedzką. Dużym problemem stało się utrzymanie robotników i ich rodzin w okresie utraty źródła utrzymania z powodu choroby, wypadku przy pracy lub starości. Robotnicy zaczęli tworzyć kasy po mocy wzajemnej⁴, z których w zamian za niewielką składkę wypłacano zapo mogi robotnikom i ich rodzinom, w razie znalezienia się w trudnej sytuacji. Ka sy te przypominały obecne ubezpieczenia dobrowolne, jednak ze względu niewielkie możliwości finansowe nie były w stanie udzielać swoim członkom pomocy w sytuacji długotrwałej lub trwałej niezdolności do pracy. W związku z tym pojawiły się tzw. ubezpieczenia ludowe. Były to tanie ubezpieczenia oso bowe w towarzystwach ubezpieczeniowych, przeznaczone dla ludzi niezamoż

I. Jankowska-Jędrasik, Ubezpieczenie społeczne, t. I - Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2003, s. 10-11.

Najwięcej ustaw represjonujących żebraków powstało w XIV w. w Anglii. Dokonano roz różnienia na żebraków zdrowych i osoby niepełnosprawne, tych pierwszych zmuszano do pracy, stosując nawet kary cielesne, drugim nakazano pomoc. Zakazano również przemieszczania Nieludziom poza obręb gminy bez ważnego certyfikatu.

1. Jankowska-Jędrasik, op. cii., s. 11-12.

W. Sulkowska, op. cii., s. 128. Inne nazwy kas to: kasy oszczędności, kasy wzajemnej po mocy, kasy oporu; także: I Jankowska-Jędrasik, op. cii., s. 13.