IMGP0603

Rozdział 9

POWSTANIE MEZOPOTAMSKIEGO PISMA KLINOWEGO

Najwcześniejsze świadectwa pisma Międzyrzecza, a prawdopodobnie także pierwsze w całej historii ludzkości, wydobywali od 1928 roku w me* zopotamskim mieście Uruk (dzisiaj Warka) nad dolnym Eufratem archeolodzy niemieccy. Podczas licznych kampanii wykopaliskowych udało im się tam odnaleźć prawie 5000 tabliczek glinianych całych oraz fragmentów ze znakami pisma stanowiącymi praformę późniejszego pisma klinowego. Pochodzą one niemal wyłącznie z archaicznych warstw (późne IV i wczesne III tysiąclecie p.n.e.) znajdującego się w centrum miasta tak zwanego okręgu kultowego Eanna. Thm właśnie, na obszarze o kształcie prostokąta o bokach około 350 i 200 metrów, odsłonięto pozostałości licznych imponujących monumentalnych budowli z tego okresu. Ze względu na przynależność do tych warstw, również owo wczesne pismo określona mianem arp.haicznp.gn_J Niestety tabliczki odnaleziono w innym miejscu niż to, w którym ich pierwotnie używano i gdzie je przechowywano. Uległy one przemieszczeniu i znalazły się w ogromnych warstwach gruzu, którymi zniwelowano nierówności terenu pomiędzy resztkami murów zawalonych budowli, by przygotować płaskie podłoże pod nowe budynki. Z tego powodu trudno połączyć tabliczki z poszczególnymi warstwami budowlanymi, a tym samym dokładnie określić ich wiek. Najstarsze spośród nich, z najwcześniejszą formą pisma, mogą jednak należeć do archaicznej warstwy IVa lub warstwy ją poprzedzającej, a więc być datowane na około 3200 r. p.n.e. (il. 45). Liczne nieco młodsze tabliczki drugiej fazy pisma należy zapewne przyporządkować różnym fazom budowlanym archaicznej warstwy III, co oznacza, że przypuszczalnie wykonano je w okresie między 3100 a 2900 r. p.n.e.

(Uruk było w tym czasie wielkim, kwitnącym miastem o powierzchni co najmniej 2,5 kilometrów kwadratowych, zamieszkiwanym prawdopodobnie przez 20 tysięcy mieszkańców — doskonałym przykładem wspomnianej wcześniej rewolugi urbanistycznej(por.^T138) ióśrodkiem (aprzypuszczal-nie nawet wiaściwynTcentrum) wczesnej, wysoko rozwiniętej kultury mezo-

tmn - znaleziono~najwcześniejsze świadectwa pismak Nie można teżwyklu-^Zyc, źe byćmoże rzeczywiście w Uruk — biblynym^rech^- należy dopatry-

B

waćsię kolebki pisma. Na razie jednak hipotezy tej nie udowodniono, ponieważ nigdzie indziej w rejonie Międzyrzecza nie przekopano dotychczas na dużą skalę warstw osadniczych z omawianego okresu, tak że niewiele było o|rn7ji dokonania odpowiednich odkryć. Jedyną tabliczkę z pierwszej fazy pisma (Unik IV) - co godne uwagi: kamienm^- znaleziono 200 kilometrów na północ od Uruk, w Kisz, w rejonie późniejszego Babilonu.

Druga faza pisma została już natomiast poświadczona w wielu miejscowościach - przede wszystkim w Dżemdet Nasr m wschód od Kisz, gdzie archeolodzy brytyjscy już w latach dwudziestych XX wieku odkopali ponad 200 tabliczek z pismem datowanych na okres od około 3100 do 2900 r. p.n.e. Odpowiadają one niemal dokładnie tabliczkom z warstwy III w Uruk. A zatem wiemy, że poczynając najpóźniej od tak zwanego okresu Dżemdet Nasr (145), w południowej Mezopotamii (od miana ówczesnych mieszkańców zwanej także Sumerem) (pismo archaiczne było już szeroko rozpowszechnione i używane w wielu miejscowościach 4- w odniesieniu do poprzedzają-cegotęfezę-późńćgo okresu Uruk (do około 3100 r. p.n.e.), nie mamy jeszcze takiej pewności.

PISMO IDEOGRAFICZNE

Znaki pisma na archaicznych tabliczkach z Uruk i Dżemdet Nasr na ogół charakteryzują się jeszcze w pełni obrazkową, piktograficzną formą. Częściowo są to małe, naturalistyczne szkice roślin, zwierząt, ludzkich części dala i innych obiektów, niekiedy jednak przedstawienia i motywy bardziej wystylizowane lub całkowicie abstrakcyjne (il. 35, 36). Niemiecki orientali-sla Adąm Falkenstein, który w latach trzydziestych XX wieku przeanalizował ponad 600 tabliczek z pismem wydobytych do tego okresu w Uruk i stworzył tym samym podstawy wszystkich dalszych analiz, doliczył się na nich 900 różnych znaków pisma i oszacował ich łączną liczbę na około 2000. Rachunki te okazały się jednak zbyt wysokie. Od lat siedemdziesiątych XX wieku podczas prac rozpoczętego na Wolnym Uniwersytecie w Berlinie projektu badawczego analizuje się na nowo około 5000 wykopanych do dzisiaj w Uruk archaicznych tabliczek. Sumerolodzy Robert K. Englund i Margret W. Green pod kierownictwem orientalisty Hansa J. Nissena ułożyli przy tej okazji listę prawie 800 zarejestrowanych dotąd znaków pisma - ich liczbę ogólną szacują teraz na około 1200.

\Znaki pisma za każdym razem symbolizują^ określonesłową lub pojęcia i dlatego są nazywane logogramami (znak-słowo) lub ideogramami (znak-

S- pismo było zatem tworzone logograficznie bądź ideograficznie.

wyrażały przeważnie lub wyłącznie znaczenie treściowe, nie oddawały natomiast brzmienia zapisywanych słów - treści językowe ulegały więc