IMGP9448

70 Roy Wagner

Gdy styl ten się utrwalił, stał się podstawą dalszego rozwoju. Niesamowite opanowanie szczegółu i niezwykła umiejętność naśladowania rzeczywistości otworzyły przed artystami nowy wachlarz twórczych możliwości. Podczas gdy malarze początków i połowy XV wieku wzbogacali swoje (i swych ziomków) rozumienie Biblii poprzez odtwarzanie zdarzeń biblijnych we współczesnej im rzeczywistości, ich następcy używali tej techniki do studiowania (i poszerzania) swego całościowego oglądu świata. Hieronymus Bosch był mistrzem tego gatunku: skrzyżował realizm malarstwa flamandzkiego z fantastycznymi alegoriami kondycji ludzkiej. Jego obrazy robaków i ptaków w ludzkich strojach, sportretowane okrucieństwa, niesamowite zestawienia przedmiotów używały realizmu wcześniejszych mistrzów do tworzenia karykatur. W tej najbardziej ekstremalnej formie realistycznych przedstawień zostają ukazane odmienności ludzkich charakterów i różnorodność moralna.

Twórczość Petera Braegla była analogiczną, choć odmienną drogą odejścia od wcześniejszego realizmu. Prace Braegla zachowywały siłę alegorii, wzmocnionej przez ironię widoczną w traktowaniu bluźnierczych tematów z niezwykłą szczegółowością, jednak malarz ograniczył ich karykaturalność. Dzieła Boscha osadzone były w. realiach fantastycznych, inaczej niż u Braegla. W jego pracach karykaturalność i ironia symboliczna realizują się poprzez portrety flamandzkich wieśniaków i obraz życia wiejskiego ukazywanego z niezwykłym bogactwem szczegółów. Kontrast pomiędzy wnikliwymi obserwacjami i dogłębnym przestudiowaniem tego, co jest przedstawiane, a tematyką obrazów Braegla zawiera ironię i siłę wyjaśniania przypominające te, które są udziałem antropologii, która również obiektywizuje swe intuicje poprzez opis innych form codzienności. W obu przypadkach życie ludzi jest opisywane, wyjaśniane i uwiarygodniane, jednakże w procesie twórczym nie chodzi jedynie o opisanie i zrozumienie ludzi.

Jak jest to widoczne w ukazywanych przez niego scenach, Bruegel był zafascynowany życiem wiejskim: ubiorami, domami, zwyczajami i rozrywkami wieśniaków. Znajdował artystyczną przyjemność w geometrii form, w podkreślaniu póz charakterystycznych dla ich pracy i zabaw, w harmonizowaniu całej kompozycji poprzez dbałość o współbrzmienie bliskich sobie elementów krajobrazu i wieśniaków. Doskonała znajomość realiów vżycia wiejskiego jest widoczna także w innej jego fascynacji: obsesji na punkcie przysłów i alegorii. Przysłowia i chłopi są właściwie dwoma aspektami tego samego przedmiotu zainteresowań, ponieważ przysłowia stanowią ważną¹ część ludowej mądrości chłopów, wyrażonej w bliskich im terminach, podczas gdy przedstawienia chłopów w rodzajach, stylach i gatunkach malarstwa flamandzkiego tworzą alegorię, ukazując tradycyjne tematy w analogicznej formie i w ten sposób humanizując je. Alegoria jest formą, w której Bruegel przekazuje zamierzone znaczenia swych obrazów. Podobnie jak antropolog, malarz także odnajduje znajome myśli i tematy w egzotycznym otoczeniu, co na zasadzie analogii powoduje automatyczne poszerzenie jego świata. Ponieważ te myśli i tematy pozostają rozpoznawalne, proces ich przekształcenia zawiera rodzaj ponownej symbolizacji, którą nazywamy alegorią - analogii o wyraźnym znaczeniu.

„Ugryzienie” szczególnego rodzaju Brueglowskiej antropologii jest widoczne najlepiej w ulicznych scenkach przedstawiających tematy religijne. Te obrazki przypominają niemal współczesne im dramaty Szekspira, zwłaszcza uniwersalizmem spojrzenia i troską o ukazanie kondycji ludzkiej poprzez całą różnorodność jej realizacji. Podobieństwo jest tym większe, że humanizm obu twórców pozwala im interpretować i zrozumieć egzotykę* a nawet uczyć się z niej: Szekspir wykorzystywał barwność, błyskotliwość i dowcip elżbietańskiego życia jako punkt wyjścia dla analogii zgłębiających sprawy ludzkie w starożytnym Rzymie;, współczesnej Wenecji, średniowiecznej Danii, obfitujących w przedstawienia ich mieszkańców jako metaforycznych Anglików, tworząc w ten sposób karykatury Swoich zachwyconych sobą rodaków.

Biblijne miejsca ukazywane w obrazach Bruegla, takich jak Spis ludności w Betlejem czy Rzeź niewiniątek, są typowymi wioskami flamandzkimi. Biblijne postacie są łatwo rozpoznawalne na płótnach: Maryja i Józef przybywają do Betlejem na spis ludności, żołnierze Heroda starają się odszukać i zabić Dzieciątko Jezus; Maryja w błękitnej szacie siedzi na osiołku* Józef,dźwiga piłę, trwa spis ludności, żołnierze łupią wieś itp. Jednak świat na tych obrazach jest pokryty śniegiem, ludzie ubrani jak wieśniacy północnej części Europy, dachy domów są strome, drzewa przycinane, krajobraz typowo niderlandzki. Wszystkie te detale służą temu, by przybliżyć biblijne wydarzenia, uczynić je wiarygodnymi i obudzić współczucie widzów, gdyby^zaś przymusić do tego Bruegla, mógłby w ten właśnie sposób „wyjaśnić” swe działanie.

Interpretacja idzie znacznie głębiej niż jedynie „tłumaczenie”, gdyż analogia zawsze zachowuje pewien potencjał alegorii. Umieszczając sceny i figury we współczesnym otoczeniu, Bruegel dokonuje osądu flamandzkiego społeczeństwa poprzez odwołanie się do przesłania biblijnego: Znaczenie Spisu ludnościw Betlejem jest nie tylko takie: , Jezus .narodził się jako człowiek w bardzo skromnych warunkach, w jakich ludzie żyją do dziś”, ale także takie: „gdyby Maria i Józef przybyli do flamandzkiego miasteczka, musieliby nadal mieszkać w szopie”. W Rzezi niewiniątek jesi to jeszcze bardziej widoczne, żołnierze Heroda szukający Jezusa, by go zamordować, są przedstawieni w mundurach oddziałów hiszpańskich, które na rozkaz Habsburgów pustoszyły Niderlandy równie nikczemnie jak żołnierze Heroda. Zarówno w sztuce, jak i w antropologii elementy naszej kultury* zmuszonełdb pełnienia, roli modeli dla interpretacji' czy wyjaśniania przedmiotu naszych, badań, same podlegają interpretacji w tym procesie;. ■ v

Rozważając rozwój malarstwa, flamandzkiego od tego;? momentu, można stwierdzić, że było ono punktem wyjścia dla wielu późniejszych kierunków malarskich: Rubens poprzez wyraziste ślady: pędzla dążył do. tworzenia sztuki impresyjnej, wykorzystującej oczekiwania widza; Rembrandt i Yermeer tworzyli dzieła bezpośrednio przemawiające do widzów: .'-Wraz-iz- rozwojem tradycji alegoryczny punkt ciężkości zmieniał się, przemieszczając od prostego malowania na płótnie aż do ęorąz lepiej uświadamianej relacji jmiędzy artystą, widzem i obrazem, a poprzez te chwyty w kierunku coraz bardziej wyrafinowanych sposobów przekazu znaczeń. Znaczenia, jakie miało przekazywać malarstwo, coraz