K �jna DIALEKTY POLSKIE78947

145

Interwokaliczno j zachowało się w formach wyrazów znać, grać: graieś, graie, grafemy, grajeće; znałeś, znale, zna jemy, znaleće na obszarze sięgającym (zob. MAGP -161) po Kartuzy, Kościerzynę, Bydgoszcz, Mogilno, Jarocin. Kępno, Kluczbork (linia 22C) oraz wyspowo w okolicach Olecka, Brodnicy i koło Białegostoku, a w r oz umilę (MAGP 460) na Kaszubach po Bytów i Kartuzy oraz w pasie od Ostródy poprzez Pisz, Olecko i Suwałki, zob. 22D. MAGP 400.

§ 37. Iloczas i wyrównania zróżnicowań nim, wywołanych

Jedną z najdawniejszych, bardzo istotną i powodującą wiele dalszych zmian innowacją było wytworzenie się polskiego systemu iloczasowego. Iloczas jako fonologiczne wykorzystanie różnic w wymawianiu sylab wywołany został w naszych dialektach ustaleniem się samogłosek długich na skutek: a) wzdłużenia samogłosek pod intonacją nowoakutową, przed akcentem w wyrazie dwuzgłoskowym oraz przed prasłowiańską x»zed-ostatnią krótką akcentowaną; b) wzdłużenia zastępczego samogłoski przed etymologicznie dźwięczną spółgłoską, jeśli po niej wypadł wygłosowy jer; c) powstania samogłoski długiej ze spłynięcia się (kontrakcji) dwu samogłosek po zniknięciu oddzielającego je dawniej j interwokalicznego. Mówiąc o iloezasie rnamy na myśli istnienie i fungowanie w danym systemie językowym i w danym czasie możności znaczeniowego różnicowania wyrazów względnie ich form za pomocą dłuższego w jednych wyrazach niż w innych trwania realizacji fonemów samogłoskowych, np. dobra 'nom. pl. od dóbró': dobra 'nom. sg. f. od dobry ; droga : druga 'nom. sg. f - od drogi’ itd. Dłuższe realizowanie fonemu [a] w wygłosie jednego z tych, tak samo poza tym zbudowanych wyrazów spełniało tu funkcję fonologiezną. Iloczas przez to mógł służyć do zaznaczania różnic znaczeniowych między wyrazami, podobnie jak w systemie językowym, który ma przycisk swobodny — nie związany z określoną zgłoską wyrazu — miejsce akcentu może być cechą dystynktywną, jaka służy do odróżnienia wyrazów, np. ros. mhika : malca, z¹ amok : zandok: ukr. bUiby : bab y, ruk^ly : rhtky, vikn'a : v'i-kna, &yta : Syt^la. Ustalenie się w jakimś języku jednej z wymienionych właściwości prozodyeznych w funkcji fonologieznej cechy dystynktyw-nej — różnicującej wyrazy czy formy — nie jest równoznaczne z automatycznym podwojeniem się ilości fonemów samogłoskowych. W języku ukraińskim na przykład nie mamy grupy fonemów nie akcentowanych, które przeciwstawiają się paralelnie grupie fonemów akcentowanych, tylko silniejsze zrealizowanie fonemu [a] np. w wyrazie b'aby niż w wyrazie babfy itp. spełnia tu funkcję zaznaczania różnic między odrębnymi formami. Podobnie w odniesieniu do języka, w którym ustaliła się prozo-dyczna kategoria iloczasu. nic powinniśmy mówić o fonemach długich

10

K. Dej na, Dialekty...