katastrofizm2

Dwudziestolecie międzywojenne

wieża (np. w wierszu Żal), K.I. Gałczyńskiego (Bal u Salomona), W. Sebyiy K. Wierzyńskiego (Wolność tragiczna). Katastrofizm poetycki wyrażał się _w wi^? zjach zagłady, motywach kosmicznych, poszukiwaniu wartości humanistyce nych, zdolnych przetrwać próbę oczyszczenia. Żagaryści wyrażali postawę heroiczną, sięgali po monumentalną wizję:

Wszystko minione, wszystko zapomniane, więc pora, żebyś ty powstał i biegł, chociaż ty nie wiesz, gdzie jest cel i brzeg, ty widzisz tylko, że ogień świat pali.

(Cz. Miłosz, Roki)

2.8 Egzystencjallzm

Przy końcu okresu dwudziestolecia wystąpi egzystencjalizm (franc. cxisten-tialisme, od existcnce - istnienie, byt), przede wszystkim jako koncepcja filozoficzna (S0ren Kierkegaard 1813-1855, w XX wieku Martin Heidegger i Karl Ja-spers w Niemczech, Gabriel Marcel we Francji), wyrażająca podjętą później przez literaturę koncepcję ludzkiego losu (uznanie egzystencji za fakt pierwotny wobec wszelkich ogólnych koncepcji czy idei; obawa przed zagrożeniem ludzkiego istnienia; lęk przed śmiercią, absurdem, nicością, podkreślenie, że człowiek skazany jest na wybór i decydowanie o swoim losie; uwydatnienie niebezpieczeństwa utraty własnej autentyczności na rzecz zbiorowych konwencji). Pierwszym utworem egzystencjalistycznym była powieść Jeana Paula Sartre’a Mdłości (1938); w latach 40. powstały najważniejsze utwory Sartre’a (dramat Muchy, powieść Drogi wolności) i Alberta Camusa (Obcy, Dżuma, eseje Mit Syzyfa). W twórczości Sartre’a pojawiał się motyw zaangażowania literatury w życie społeczne, Camus wprowadził temat absurdu. Egzystencjalizm literacki nie wytworzył własnej poetyki, wprowadzał natomiast szczególny klimat oraz zespół tematów (samotność człowieka, stosunek do innych ludzi, tragizm egzystencji, niepokój), w których narzucała się konieczność wyboru. Fabułę powieści cechował brak ciągłości w przechodzeniu od sytuacji do sytuacji, ukazywanie bohatera bez przeszłości. Uwydatniając absurdalność społeczeństwa, wyrażali egzystencjaliści pragnienie nowego porządku. W Polsce wątki egzystencja-listyczne pojawiły się już w latach 30. (np. Jerzy Andrzejewski, Ład serca, 1938; Witold Gombrowicz, Ferdydurke, 1938); idee egzystencjalizmu filozoficznego stały się szerzej znane w latach II wojny światowej.

Stanisław Jaworski

3. Sztuka

3.1 U progu niepodległości

W Polsce XIX wieku, kraju pozbawionym bytu państwowego i rozdartym na trzy zabory, udało się zachować tożsamość narodową tylko dzięki religii i kulturze. Sztuka i poezja miały zadania szczególne: pielęgnowanie historycznej pamięci i organizowanie narodowej wyobraźni. Malarstwo polskie XIX wieku rozwijało się pod wpływem wielkiej poezji romantycznej; Matejko, Grottger, po nich Malczewski i Wyspiański - stworzyli prawdziwy kanon polskich symboli, do którego będą nawiązywać kolejne pokolenia.

Narodowe posłannictwo sztuki stało się dla artystów obciążeniem, dlatego po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku polskie środowiska twórcze łączą entuzjazm i wiarę w przyszłość z walką o suwerenność i autonomię sztuki. Odbudowa świeżo odrodzonego państwa zbiega się z poszukiwaniami „polskiej drogi do samodzielności w sztuce”. Kultura nie przestaje pełnić ważnej roli społecznej - teraz najważniejsza staje się integracja trzech byłych zaborów, „scalenie świadomości” obywateli żyjących od pokoleń w różnych państwach. Liczy się już nie patriotyczno-narodowy temat, ale styl - nadający jednolitą, nowoczesną formę polskiej współczesności. Od początku XX wieku w sztuce światowej trwa prawdziwa eksplozja nowej sztu-

♦ „Formiści” 1920. Okładka (Kraków, Biblioteka Jagiellońska)