katastrofizm1

Dwudziestolecie międzywojenne

Artyści związani z tym kierunkiem byli zawsze przeciwko jakiemuś wspólnemu ich nazywaniu; dadaizm przy swej destrukcyjności wnosił jednak wiele elementów nowych, wnosił wzory zachowań, traktowanych jako przygoda i gra. Elementów ważnych zarówno dla sztuki lat 20., a zwłaszcza po roku 1945.

2.6 Surrealizm

Za pierwszy tekst surrealistyczny uważa się Pola magnetyczne (Andre Breton, Phi-lippe Soupault, 1919), choć Manifest nadrealizmu Bretona ukazał się w roku 1924 Surrealizm powstał we Francji po I wojnie światowej i wyrażał postawę pokolenia które z doświadczeń wojny wysnuło przekonanie o kryzysie cywilizacji zachodniej i jej racjonalistycznych ideałów. Przejąwszy tezę Freuda o zasadniczej antynomii jednostki i społeczeństwa, surrealizm stawiał sobie za cel wyzwolenie jednostki spod przymusu zbiorowości - dzięki miłości, poezji, wolności wyobraźni; stawiał za cel osiągnięcie stanu wewnętrznej harmonii poprzez zespolenie sfer jawy i snu, nad rzeczywistości (surrealite). Interesował się podświadomością; jednym z naczelnych haseł było „pisanie automatyczne” (przy osłabieniu kontroli rozumu). Najsilniej rozwinął się w malarstwie i poezji. Miał ogromne znaczenie dla rozwoju współczesnej poezji, ale także dla całej współczesnej umysłowości dzięki ogólnej tendencji do obalenia wszelkich skrępowań i do uwydatnienia roli wyobraźni jako twórczyni obrazów. Poezja pozwala widzieć inaczej, na nowo, pozwala wykroczyć poza ramy swego codziennego bytu, odbudować psychiczną jedność, uwolnioną od konwencji języka. W surrealistycznej teorii poezji naczelną rolę odgrywa koncepcja obrazu, który ustanawia i narzuca światu własny ład, udział tego, co niezamierzone, w powstawaniu dzieła, w procesie twórczym. Twórczość poetycka surrealistów (to określenie jest bardzo płynne, przy czym nie idzie nawet o to, czy chodzi o przynależność, czy wykluczenie lub wystąpienie z grupy Bretona, lecz o zmiany samej twórczości np. Paula Eluarda) rozwija się między automatyzmem, w którym dużą rolę odgrywają nocne spotkania i wędrówki, gdy granica między snem a rzeczywistością się zaciera, a „dyskursem symbolicznym”, w którym najmniejszymi segmentami tekstu są zdania o charakterze metaforycznym. Najwybitniejsi twórcy to Breton, Eluard, Louis Aragon. W Polsce surrealizm długo sprowadzano do „pisania automatycznego”. Tadeusz Peiper widział w tym wyrzeczenie się świadomej konstrukcji. Nie było też grupy surrealistycznej. Z odwołania się do wspólnego zespołu tradycji (romantyzm niemiecki, J.A. Rimbaud, G. Apollinaire, Freud) wynikały jednak pewne podobieństwa praktyki pisarskiej. Podobieństwa te dotyczyły zainteresowania podświadomością, snem, rozluźnienia związków między obrazami. Nie łączyło się to jednak z charakterystyczną dla surrealizmu postawą buntu i negacji. Wskazywano więc na cechy surrealizmu u A. Wata, J. Brzękowskiego, J. Czechowicza (swoboda wyobraźni, sen), K.I. Gałczyńskiego (asocjacyjność) oraz w prozie B. Schulza (rzeczywistość snu), w dramacie S.l. Witkiewicza. Chodziło przy tym głównie o tematykę podświadomości, technikę snu, swobodę skojarzeń, fantastykę, absurd.

Filozofia i kultura

2.7 Katastrofizm

I wojna światowa przyniosła Europie, trwającej nadal w wierze w postęp, nowe doświadczenie - że absurd rządzi historią, że nowoczesna technika może służyć także do zabijania (lotnictwo, gaz). Było to także doświadczenie wojennej propagandy. siły manipulowania masami przez media.

W niewielkim tylko stopniu stało się to udziałem naszej literatury. Po roku 1930 światowy kryzys gospodarczy, zaostrzenie konfliktów społecznych, dyktatury polityczne w Europie ożywiają niepokoje. Sfanatyzowane bojówki palą książki na placach publicznych (Niemcy). Około roku 1930 gasła wiara we władztwo człowieka nad historią, nabrzmiewały nastroje zagubienia i przerażenia, kończy się euforyczna faza awangardy. Przeczucie katastrofy nurtowało pokolenie urodzone około roku 1910. Przeciwstawienie się światu prowadziło do apoteozy heroizmu, wartości moralnych.

Katastrofizm to postawa duchowa występująca w kulturze i sztuce XX wieku; cechuje ją świadomość kryzysu, poczucie zagrożenia wartości współczesnego świata, niepokój o losy kultury, obawa przed zagładą (katastrofą). Elementy tej postawy wystąpiły już w XIX wieku, przede wszystkim w romantyzmie (np. Z. Krasiński) oraz w dekadentyzmie. W okresie Młodej Polski postawa ta przejawiła się np. w Hymnach J. Kasprowicza. W XX wieku spopularyzowana została przez książkę O. Spenglera Zmierzch Zachodu (1918-1922), w Polsce wyrazicielem jej był S.I. Witkiewicz. Tendencja ta wystąpiła szczególnie silnie w twórczości poetów z wileńskiej grupy Żagary, a także w poezji J. Czecho-

♦ Kazimierz Wierzyński, „Pion” 1939 (Kraków, Biblioteka Jagiellońska)