Manipulacja w języku9

58 Jacek Warchoła

-    zmiany znaczeń o peryferyjny sem, który zwolna staje się centralnym: nowy w znaczeniu „lepszy” (często w reklamach); ważne, że manipulacja dąży do zmiany znaczenia bez porozumienia w tej sprawie z odbiorcą -dlatego dyskursu naukowego, który też zmienia znaczenia, ale każdą zmianę uzgadnia, definiując jawnie znaczenia, nie potraktowałbym jako manipulacji, a raczej jako perswazję; w reklamie modyfikacje znaczenia są najczęściej wprzęgnięte w jawną zabawę słowem między uczestnikami komunikacji; oczywiście pewne zabiegi manipulacyjne, jak choćby w przypadku zmian nowy - lepszy są tu obecne;

-    struktury apredykatywne Polski kocioł', Czy nic jest tak, że struktury apredykatywne nie tyle są tak często stosowane, ponieważ są poza prawdą i fałszem, czyli nic poddają się weryfikacji logicznej, nie tworzą sytuacji zobowiązania, lecz raczej - i to jest moja teza - wywołują lub raczej domagają się uzupełnień trywialnych, schematycznych i maksymalnie stereotypowych. Wątpię osobiście, czy hasło jest bądź nie jest zobowiązaniem w tym sensie, w jakim to sobie wyobrażamy my, wyrobieni użytkownicy języka. Hasło ma stymulować do trywialnego uzupełnienia, a ostatnie kampanie wyborcze pokazały, że im bardziej trywialne, tym lepiej: senator X: rzetelność, uczciwość, odpowiedzialność polityczna;

-    wyrażenia jawnie trywialne (o jawnie trywialnych inferencjach): Bandyci bin Ladena znowu zaatakowali', nie spodziewamy się, że bandyta robi coś innego niż atakuje i krzywdzi i że robi to stale; ważne dla celów manipulacji jest, że nie zostali nazwani bojownikami;

-    zmiany pozycji porcji informacyjnej w obrębie tekstu, czyli np. przesunięcie na koniec tekstu informacji ważniejszych z punktu widzenia nadawcy (por. przykład (1) o Chrisie Hanim).

Podsumowanie

Jeśli spojrzymy na mówienie jak na działanie o charakterze komunikacyjnym zdeterminowane teleologicznie, a zatem od strony spełnianych intencji i realizowanych celów, to szczególnie ważne okaże się zagadnienie perswazji jako drogi do wypełniania założonych celów i manipulacji - realizowania celów za wszelką cenę. Pomocna przy uchwyceniu istoty problemu i rozgraniczaniu obu terminów, stosowanych często wymiennie, może być koncepcja działań komunikacyjnych J. Ilabermasa. Wprowadza on rozgraniczenie na działania komunikacyjne (sensu stricto), czyli skierowane na porozumienie i działania strategiczne, nastawione na osiągnięcie korzyści. Wydaje się, że perswazja, której natura jest pragmalingwistyczna, wiązana być powinna z działaniami komunikacyjnymi sensu stricto, a więc działaniami nastawionymi na koordynację i porozumienie. W tym sensie perswazja jest mechanizmem koniecznie towarzyszącym komunikowaniu. O manipulacji, której natura jest psychologiczna, możemy mówić wówczas, gdy potrafimy dostrzec cele strategiczne uczestnika (uczestników) komunikacji. Podejście Habermasa jest także normatywne - działania komunikacyjne są normą, działania strategiczne normę tę załamują. Takie rozwiązanie daje możliwość nałożenia siatki aksjologicznej na działania perswazyjne lub manipulacyjne. Manipulacja nie musi być traktowana jako zło społeczne, ale zawsze jest odstępstwem od normy społecznej komunikacji, jeśli za ową normę uznamy dążenie do porozumienia i koordynacji działań. Oba zjawiska są efektem subiektywnej (wtórnej) interpretacji znaczeń uaktywnionych w komunikacji, interpretacji, która musi zakładać szeroki kontekst mowy. Różnicę między perswazją a manipulacją chciałbym ująć w kilku opozycjach, mając jednak świadomość, że granice mogą być nieostre, a obie kategorie mają charakter kategorii rozmytych (perswazja w pewnych granicznych sytuacjach może być manipulacją, np. stosowanie ram narracyjnych, operowanie barwą głosu itd.). Tak więc, biorąc pod uwagę wszystkie zastrzeżenia, perswazja zakłada jawność, manipulacja jest niejawna; perswazja dąży do nietrywialności sądów, manipulacja zakłada trywialność sądów, zapewniającą minimum refleksyjności ze strony odbiorcy.

A zatem perswazja jest jawnym kontraktem, manipulacja - „pracuje na czarno”.

Ilorizons of Manipulation: Pcrsuasion, Manipulation, Intcrpretation

Sumniary

If we look at speaking as a teleologically determined communicativc activiiy, i.c. we view it frorn the standpoint of fulfilled intemions and implemented goals, then what will prove cspecially significant will be the issue of persuasion as a way of attaining set objectives and the issue of manipulation - realization of goals at all costs. It appears that pcrsuasion, whose naturę is pragmalinguistic, should be associatcd with communicative activities sensu siricio, that is activities aimed at coordination and undcrsiaiiditig. In tliis sense, persuasion is a mcchanism that necessarily accompanies communication. We can speak of manipulation, which is of psychological naturę, when we are able to perceive