Manipulacja w języku8

56 Jacek Warchoła

Po 1991 r., kiedy prezydent de Klerk ogłosił koniec apartheidu, Chris Ilani należał do tych polityków, którzy zdecydowanie opowiadali sic za dialogiem, za poszukiwaniem kompromisu i uczestniczył w pracach nad wypracowaniem programu porozumienia w RPA. („Trybuna”)

Próżno byłoby szukać w tych trzech fragmentach jakiegoś obiektywnego obrazu Chrisa Haniego, poza może jednym szczegółem: był członkiem partii komunistycznej, co determinuje sposób jego charakteryzowania, zgodny z założeniami ideologicznymi poszczególnych pism. Wydaje się, że każda z tych charakterystyk odpowiada na zapotrzebowanie czytelnika tych czasopism; zastosowana została typowa frazeologia i koncepcja osobowości preferowana przez poszczególne redakcje. „Trybuna” (3) tworzy portret postępowego polityka, z kluczowymi dla charakterystyki sformułowaniami: polityk, dialog, poszukiwanie kompromisu, integrowanie. Konserwatywny „Czas” (2) ujawnia swoją niechęć do ideologii komunistycznej, toteż tworzy postać terrorysty i bandyty, z kluczowymi, jednoznacznie oskarżającymi sformułowaniami: zamachy terrorystyczne, torturować, zabijać. Z kolei „Słowo” (1) modeluje Haniego, nie tak już ostro jak „Czas”, na człowieka o nieczystym sumieniu, z kluczowymi wyrażeniami: mieć (coś) na sumieniu, walka zbrojna, zamachy terrorystyczne (gazeta nie przypisuje mu ich osobiście, ma je na sumieniu jako przywódca); w tym fragmencie warto jeszcze odnotować pozór obiektywności informacji - przytoczenie dwóch racji: czarnych i białych mieszkańców. Ale zachwianie ilościowe zawartości informacyjnej na rzecz przeciwników, wreszcie kolejność referowania stanowisk preferuje rację przeciwników Haniego.

To oczywiste, że gazety różnią się między sobą. Warto jednak zauważyć, że wszystkie te przekazy tworzą, dzięki odpowiednio dobranej frazeologii, zawsze inny pod względem wiarygodności przekaz. Jest to wiarygodność dla odbiorcy, tworzona poprzez pewien wspólny dla nadawcy (redakcja, pewne środowisko polityczne) i odbiorcy (czytelnik) horyzont interpretacyjny i wspólny model rzeczywistości. Gdy prosiłem studentów, z którymi analizowałem te fragmenty, o wybranie, zanim przystąpimy do właściwej analizy, najbardziej wiarygodnego przekazu, wybierali oni różnie, a ich wybory mniej więcej pokrywały się z deklarowanymi później sympatiami politycznymi⁷.

⁷ Spieszę jednak uzupełnić, że nic prowadziłem tu żadnych systematycznych badań statystycznych, moim zamierzeniem było słabe jedynie potwierdzenie pewnych intuicji i obserwacji. A te obserwacje są takie, że czytelnicy „Gazety Wyborczej" mogą być

Teza trzecia:

Skuteczność komunikacji strategicznej, dążącej do manipulacji polega na wprowadzaniu obrazu świata we wspólny dla nadawcy i odbiorcy horyzont interpretacyjny; manipulacja jest skuteczna, gdy jako odbiorcy nic mamy dystansu kognitywnego do komunikatu; żeby użyć tu sformułowania intc-rakcjonistów: gdy nadawca zdoła doprowadzić do tego, że jego własna definicja sytuacji będzie tożsama z definicją posiadaną przez odbiorcę.

Teza czwarta:

Nie należy utożsamiać perswazji i manipulacji. Jakkolwiek wyrastają one z tego samego procesu interpretacji, to ich bieguny są różne. Różnicuje je czynnik, który nazwę „stopniem trywialności interpretacyjnej”. Nawiązuję tu zarówno do rozważań Sperbera i Wilson na temat wspólnej wiedzy (Sperber, Wilson 1995, 1982) oraz do uwag poczynionych przez Awdiejewa (1999, s. 33-68). Komunikaty perswazyjne rozumiem jako komunikaty o nic-trywialncj interpretacji, wymagającej od odbiorcy kreatywnego podejścia do zaproponowanego tekstu. Przykładem mogą być tutaj hasła reklamowe. Każde hasło wymaga inteipretacji, czyli osadzenia w pewnym horyzoncie znaczeń nowych, przełamujących przyzwyczajenie: np. modyfikacja zwrotu frazeologicznego (Czas na EB), wyizolowanie hasła z zaskakującego kontekstu (Ociec prać), uzupełnienie hasła cząstkowego (Z siłą wodospadu -Corega Tabs), zrozumienie wyrażenia, które jako całość w niczym nie przypomina hasła, jako hasła: W tym samochodzie najgłośniejszą rzeczą jest elektryczny zegar - Rolls-Royce. Żeby przekonać i sprzedać, trzeba zadziwić i zwrócić na siebie uwagę.

Zupełnie inaczej rzecz się ma z manipulacją, czyli komunikacją strategiczną o niejawnych celach manipulacyjnych. Tu wyznacznikiem jest maksymalny stopień trywialności komunikatu. Komunikat wymaga interpretacji podstawowej, wynikającej z aktualizacji danych systemowych. I nic więcej. Jeśli wymagane są interpretacyjne uzupełnienia, to na poziomic stwierdzeń trywialnych, np.:

-    hasło ugrupowania: senat 2001: Dobry senat - dobre prawo - uzupełnienia wymaga jedynie egzystencjalny łącznik „jest”;

-    uzupełnianie oczywistych presupozycji: nasze osiągnięcia są efektem

wzmożonego wysiłku;    ;

czytelnikami „Rzeczpospolitej", ale raczej nie będą czytelnikami „Nic" i że lepiej nam się rozmawia z ludźmi, którzy czytają te same gazety, ale goręcej spiera z tymi, którzy czytają inne.