Nowe skanowanie 20110227135445 00031

66 Druga wojna światowa - strategia na manowcach geopolityki

Historia złośliwie obeszła się z geopolitycznym paradygmatem Haushoffera. Zamiast sowieckiej Rosji na długie lata zostały podzielone Niemcy. Zanim to się jednak stało, geopolityka święciła polityczne w triumfy w III Rzeszy. Najpierw w celu stworzenia ośrodka myśli geopolitycznej Haushoffer zakłada w 1924 roku pismo „Zeitschrift fur Geopolitik”, w którym publikują również zagraniczni przedstawiciele dyscypliny. Haushoffer wygłasza liczne pogadanki radiowe na tematy geopolityczne. Później, po dojściu Hitlera do władzy, cały ten nurt został przejęty przez aktywnych nazistów, dla których „geopolityka była światopoglądem podporządkowującym sobie wiedzę”. Wyodrębniono nawet jej odmianę

- Kriegsgeographie (choć sama w sobie „geografia wojenna” może być pożytecznym wzbogaceniem strategii wojskowej jako dyscypliny). W samej centrali NSDAP powstał w 1932 roku geopolityczny ośrodek szkoleniowy „Arbeitsgeme-inschaft fur Geopolitik”. Był on ukierunkowany szczególnie przeciwko Polsce. Geopolityka stała się ostatecznie podstawową zasadą światopoglądu faszystowskiego i stopiła się z ideologią narodowosocjalistyczną. Połączenie w specyficznym, niemieckim kontekście historyczno-kulturowym darwinizmu społecznego, determinizmu geograficznego i organicznej teorii państwa przyniosło szczególną odmianę geopolityki¹. Związek geopolityki ze strategią polegał tutaj na tym, że ta druga miała zapewnić przestrzeń, którą postulowała ta pierwsza. Zakończona katastrofą próba realizacji takiego programu spowodowała popadnięcie geopolityki w niełaskę, nie tylko w Niemczech, na długie dziesięciolecia.

Anglosaska szkoła geopolityki rodzi się na zupełnie innym gruncie. Podziela wprawdzie geograficzny determinizm geopolityki niemieckiej, lecz całkowicie jest jej obca biologiczna koncepcja państwa czy rasizm. Jej horyzont jest też od samego początku globalny i związany z globalnym układem sił, a nawet szerzej

- ze strukturą porządku międzynarodowego przynajmniej w jej podstawowym wymiarze, czyli w sferze bezpieczeństwa. Nie oznacza to, iż koncepcje anglosaskie były pozbawione związków z interesami obu mocarstw. Przeciwnie, lecz ich globalne interesy wiązały je z całością systemu międzynarodowego. Było tak już w przypadku prekursorów tej szkoły: Alfreda Thayera Mahana i Juliena Corbetta. A. Mahan (1840-1914), admirał, strateg, pisarz polityczny, zaczynał od studiów nad znaczeniem floty wojskowej w polityce zagranicznej Anglii i Francji, czego rezultatem była klasyczna po dziś dzień pozycja The Influence of Sea Power upon History (1890). Jako geopolityk uważał, że pozycja geograficzna jest kluczowym czynnikiem określającym strategię danego państwa. Jego zdaniem sytuacja geograficzna faworyzuje koncentrację sił (jak w przypadku Anglii) lub ich rozpraszanie. Morska strategia Anglii polegała na kontroli morskich dróg komunikacyjnych i posiadaniu strategicznych punktów oparcia (Gibraltar, Suez, Aden czy Kapsztad). Najwięcej uwagi poświęcił Stanom Zjednoczonym w głośnej pracy wydanej w 1897 roku pt. The Interest of America in

Sea Power. Ojciec amerykańskiej geopolityki twierdzi w niej, że pozycja Stanów Zjednoczonych jest właściwie podobna do angielskiej. Utrzymanie światowej roli USA jest zatem niemożliwe bez floty. Flota jest niezbędna, by powstrzymywać Niemcy i Japonię oraz strategicznie opasywać Azję przez instalowanie i utrzymywanie tam punktów strategicznych. Mahan był także autorem pracy stricte strategicznej Strategia morska, w której zajmował się bardzo szczegółowo m.in. ofensywnymi i defensywnymi walorami określonych portów czy znaczeniem strategicznych linii morskich. Już za życia jego myśli zyskały ogromną popularność, stały się (i nadal są) przedmiotem wykładów akademickich, a poprzez bezpośredni wpływ na prezydenta Teodora Roosevelta Mahan przyczynił się bez wątpienia do ukształtowania potęgi morskiej Stanów Zjednoczonych. Wpływ Mahana nie ograniczył się do Ameryki, lecz także oddziaływał na strategię Wielkiej Brytanii, a zwłaszcza Niemiec, które ze względu na jego właśnie tezy w przededniu I wojny światowej zaczęły gwałtownie rozwijać własną marynarkę wojenną. Myśl strategiczna Mahana jest tym bardziej respektowana przez Anglosasów, że w czasie II wojny światowej ich panowanie na morzach zapewniło im zwycięstwo na lądzie². Myśl tę rozwijał i precyzował brytyjski historyk morski, wykładowca w Naval War College i Oksfordzie, Julien Corbett, którego podstawowe dzieło wręcz nosi tytuł Some Principles of Maritime Strategy (1911). Samą strategię Corbett rozumiał właściwie tak samo jak von Clausewitz: „sztuka stosowania siły wojskowej dla osiągnięcia wyznaczonych celów”. Rozróżnia wielką strategię (globalną), która zajmuje się celami ostatecznymi i której zadaniem jest zgromadzić całokształt środków niezbędnych na czas wojny, oraz strategię „mniejszą”, która zajmuje się sprawami bieżącymi i krótkoterminowymi. Wyższa strategia jest zawsze powiązana z dyplomacją. Zdaniem Corbetta istotą strategii morskiej jest kontrola linii komunikacyjnych. To zagadnienie widział w kontekście nie tyle panowania, ile utrzymania zasady wolności mórz. Strategię morską postrzegał zawsze w ścisłym powiązaniu ze strategią lądową³. Uważa się wprawdzie, że rozwój technologii poważnie zmodyfikował strategiczne znaczenie mórz, jednak potężna flota wojenna utrzymywana obecnie przez USA, która okazała się niezwykle przydatna przy okazji operacji zarówno przeciwko pozbawionemu dostępu do morza Afganistanowi (2001), jak i w wojnie przeciwko Irakowi (2003), świadczy o nadal istotnym strategicznie znaczeniu potęgi morskiej.

Najwybitniejszym przedstawicielem szkoły anglosaskiej, postacią wręcz sztandarową dla całej geopolityki, jest sir Halford J. Mackinder (1861-1947), wykładowca w Oksfordzie, następnie rektor London School of Economics, poseł do Izby Gmin. Sławę zdobył, gdy opublikował w 1904 roku w „Geogra-phical Jounial” tekst zatytułowany The Geographical Pivot of History. Tekst przestrzegał przed zdominowaniem europejskiego heartlandu przez Niemcy

^s Zob. szerzej A. Wolff-Powęska, Doktryna geopolityki w Niemczech, Poznań 1979; zob. zwłaszcza K. Haushoffer, De la geopolitique, Fayard, Paris 1986. Wybór tekstów Haushoffera jest poprzedzony obszernym znakomitym wstępem Hansa-Adolfa Jacobsena.

G. Chaliand, op. cii., s. 955 i n.

Tekst pracy o trudnym do przetłumaczenia na język polski tytule The Green Pamphlet, ibidem, s. 1045 i n.