n (108)

partych groźbą odwetu (zaaresztowania wszystkich Polaków przebywających we Francji)¹.

Najsławniejszy był londyński wypadek ambasadora Piotra I, Matwiejewa (1708 r.). Przed wyjazdem na nową placówkę został on zatrzymany na ulicy na żądanie wierzycieli, zelżony i siłą obezwładniony, a noc musiał spędzić pod strażą w pobliskim zajeździe. Królowa Anna Stuart kazała natychmiast go wypuścić, a winnych ukarać, do czego jednak sąd nie znalazł w prawie angielskim podstaw. Z wniosku rządowego uchwalono wówczas ustawę, która miała przynajmniej na przyszłość zapobiec wszelkim zamachom na obcych dyplomatów².

W sprawie Matwiejewa zbiegły się dwa czynniki, mogące zakłócić przywilej nietykalności: prywatny i urzędowy. Inicjatywa wyszła od prywatnych wierzycieli, a w pomoc pośpieszyły im organa publiczne. Czynniki te jednak, oczywiście, nie w każdym wypadku się zbiegną.

■ Gdy gwałtu dopuścił się bądź sam władca, bądź podległy mu urzędnik albo oficer, \ czy przez samowolę³, czy nawet przez nieporozumienie⁴, odpowiedzialność władcy V z punktu widzenia prawa narodów nie ulega w każdym razie wątpliwości.

[ Inaczej, gdy gwałtu dokonały osoby prywatne. Państwo, władca odpowiadają

1 wtedy tylko w razie zaniechania⁵ czy to właściwej ochrony prewencyjnej, czy też represji. Środki takie są konieczne tym bardziej że zarówno rodzaj funkcji posła, jak sama jego bezkarność czynią go często niepopularnym w miejscowym społeczeństwie, które bywa skłonne do gwałtownych odruchów niechęci⁶.

_Pąństwo przyjmujące stosuje więc nieraz środki prewencyjne^ Przydziela posłowi eskortę, która ma chronić go w razie niebezpieczeństwa. Okazuje się to nieraz celowe, "^óbec ograbienia na Litwie jednego z posłów tureckich Piotr Zborowski pisze w r. 1568 z Konstantynopola do Zygmunta Augusta z prośbą o przydzielenie eskorty następnemu posłowi, „bo za tymi rzeczami małymi wielkie się waśnie mnożą”⁷. W r. 1578 polski przystaw Piotr Słostowski musi bronić posłów moskiewskich przed napaścią pijanych mieszczan⁸. Toteż przed rokowaniami pokojowymi król specjalnym uniwersałem nakazuje zapewnić obcym komisarzom i ich gońcom swobodny przejazd i nie czynić im żadnych trudności⁹.

Środki represyjne, omawiane już przez najdawniejszych autorów, bywają stop-_; niowo ujmowane w specjalnych normach ustawowych. Tak np. już w XVI w. prze-^; pisy pochodzące od cesarza Karola V nakazują otoczyć posła „szczególnymi względami’* oraz zapewnić i jemu samemu, i jego domownikom ochronę przed „wszelką krzywdą, zarówno publiczną, jak prywatną”¹⁰, traktując jako przestępstwo każde targnięcie się na „nietykalność, wolność i honor ambasadora lub na sławę jego monarchy”¹¹. Ustawowe gwarancje nietykalności poselskiej wprowadza następnie Holandia (w r. 1651 i 1679), Dania (w r. 1683), Anglia (w r. 1708), Portugalia (w r. 1748)¹². Tak więc na tle zarówno praktyki dyplomatycznej, jak doktryny rodzi się i ustawodawstwo, gwarantujące posłom ochronę nietykalności.

IMMUNITET SĄDOWY. UWAGI WSTĘPNE

Immunitet jurysdykcyjny jest rozwinięciem przywileju nietykalności osobistej na jednym, szczególnie ważnym odcinku: stosunku_człowieka do sądu. „Nietykalność” polega na tym, że miejscowym władzom nie wolno stosować woBec "posła jakiegokolwiek"przymusu osobistego, Wjmmunitorie faTYSftvkcvińvm~ćKbcrzi jeszcze "oToTaSy'miejscowyorgan, w szczególności zaś sad¹³, nie juógł nawet rozpoznać spcawy-dotyczącei obcego posła. _

Zagadnienie immunitetu sądowego zaprzątało uwagę zarówno praktyki, jak nauki. Rozważano różne jego aspekty. Była już mowa¹⁴ o aspekcie czasowym, że mianowicie początkowo postuluje się ograniczenie immunitetu tylko do spraw powstałych przed początkiem misji — postulat ten jednak w miarę rozpowszechniania się misji stałych stopniowo zanika. Dotyczył on zresztą w dużej mierze wstrzymania na czas misji biegu spraw, które toczyły się przeciw posłowi w kraju wysyłającym.

W każdym razie jurysdykcji kraju przyjmującego dotyczy za to koncepcja, w nauce reprezentowana przez Gentilisa, która za wystarczające zabezpieczenie posła uważa wyjęcie go z podległości zwyczajnym sądom państwa przyjmującego; sądzić miałby go sam miejscowy władca, gdyż on to jest „sędzią prawa narodów”¹⁵. W piśmiennictwie polskim Fredro sugeruje, że posła powinien sądzić „najwyższy .sąd. Jera? lestwa”, a członków jego orszaku^- sąd ad hoc złożony z dpmowników posła oraz zBTiżeJnie określonych osób miejscowych (e familiaribus legati et nostris)¹⁴. W praktyce, koncepcja specjalnego sądu miejscowego spotykana bywa rzadko i w jakimś

tt

1

¹⁵    Flassan, IV, 239 n.; (Ch.) Martens CC, 1,73 n.; (R.) Przeździocki DPCP, I, 235 n. August n miał i obrońców; Lcngnich, II, 18-19, uważa, że „łaskawiej z nim [du Hćronem] nic można było postąpić”.

2

(Qi-) Martens CC, I, 73 n.; Istorija diplomatii, I, 344 n. Zob. niżej s. 203 n.

3

W r. 1705, po bitwie z oddziałami Rakoczego żołnierze austriaccy uwięzili m. in. markiza de Bellegarde, choć oświadczył, że jest francuskim dyplomatą (Bilder-Saal, VII, 89 n.). Sprawa to,

4

co prawda, niejasna. Był to wkażdym razie oficer wojsk francuskich wspomagających Rakoczego.

5

Niewykluczone jednak, że podszył się tylko pod arystokratyczne nazwisko.

6

¹⁶    Tak w wypadku pobicia przez huzarów sabaudzkich w r. 1706 posła szwajcarskiego Toch-termanna — Bilder-Saal, VII, 75.

7

¹⁷    Zob. np. Rćal, 247 n. ¹¹ Zob. Warszewicki, 41 i 67 n.; Marselaer, n, XIII.

8

$ Cyt- wg Pajewskiego, 79.    ⁸ (S.) Grzybowski, 196.

9

O uniwersale takim z r. 1664 — zob. Wójcik, 346 n.

10

(G. F.) Martens AGV, I, 369 n._p pkt II. ¹¹ Tamże, pkt XI.

11

²⁴    (G. F.) Martens AGV, odpowiednio: I, 343 n., 352 n., 355 n.;H, 365 n. Szczegóły — zob.

12

niżej, s. 203 n.

13

   W przyszłości, mianowicie w wiedeńskiej konwencji o stosunkach dyplomatycznych z 18 IV 1961 (Dz. U. 1965, nr 37 poz. 232), będzie również mowa o immunitecie od jurysdykcji administracyjnej. Ale w omawianym okresie cała uwaga koncentruje się na immunitecie od jurysdykcji sądowej.

14

   Zob. wyżej, s. 158.    ¹⁵ Gentilis, O, 17.

15

²* Fredro SF, 144.

S. E. Nahllk; Narodziny dyplomacji

\