Obraz8 2

ARS SONANDI

stępowały wówczas jeden zwykły śpiew bądź część oficjum danego świętego. Swymi utworami Hildegarda wpisuje się w tradycję późnego średniowiecza.

Pierwsze świadectwa kultu jedenastu tysięcy dziewic pochodzą z VIII wieku (oficjum na ich cześć) i z wieku IX (wzmianki w rozmaitych kalendarzach, litanie, teksty mszalne). W 922 założono klasztor kanoniczek w Kolonii. Z Kolonii kult rozprzestrzenił się na całą Europę, umocniony przeniesieniem domniemanych relikwii Urszuli, nadawaniem kościołom jej imienia, własnymi świętami, rymowanymi oficjami i wieloma dziełami sztuki (obrazami, relikwiarzami i miniaturami), a od XII w. Ursulascliifflein (łódkami Urszuli), przedmiotami, które należały do bractw, w których płacono składkę, by osiągnąć dobrą „ostatnią podróż". W XVI w. Aniela Merici założyła „Compania di Santa Orsola". Święta Urszula pozostaje do dziś patronką Kolonii i jest przedstawiana w herbie miasta jako jedenaście złotych płomyków.

W dwunastym wieku, podczas prac nad budową nowych murów, znaleziono w Kolonii wielką liczbę kości ludzkich w miejscu zwanym ager ursiilinus. Zidentyfikowano je jako szczątki jedenastu tysięcy dziewic. W rzeczywistości chodziło o rzymską nekropolię, w której znajdowały się także -niestety - szkielety męskie. Elżbieta z Schónau, inna nad reńska wizjonerka, benedyktynka współczesna Hildegardzie, przyczyniła się swymi wizjami do identyfikacji owych szczątków i do wyjaśnienia szczegółów historii dziewic. Relikwie przechowywano w klasztorze na Górze św. Disiboda, w Spanheim oraz w Moguncji. W diecezji Trewiru relikwie znajdowały się w dziesięciu miejscach. Relikwie stały się przedmiotami kultu. Między rokiem 1157 a 1165 Hildegarda wymieniła z Elżbietą kilka listów. Obie wizjonerki mają udział w krzewieniu kultu świętej Urszuli i jedenastu tysięcy dziewic w środkowej Nadrenii w XII wieku - Elżbieta dzięki swym objawieniom, Hildegarda za sprawą utworów skomponowanych ku czci świętej Urszuli i jedenastu tysięcy dziewic. Urszula zajmuje ważne miejsce w poetyckiej i muzycznej twórczości Hildegardy. Manuskrypty D i R przechowują dziewięć antyfon (O nibor sanguinis, Studium diuinilatis, Vnde quocumque, Dc patria. Deus cnim in prima mulim, Acr cnim uolat, El ideo pudle isle. Deus enim rorem i Sed diabolus), dwa responsoria (Fauus distillans i Spirilui sanclo), jedną sekwencję (O ecclesia) oraz jeden hymn (Cum uox sanguinis) i wskazują na liturgiczne przeznaczenie tego oficjum na dzień świętej Urszuli. W obu rękopisach znajdujemy na początku dwa responsoria i antyfonę: In euangelium (śpiewane prawdopodobnie podczas pierwszych nieszporów albo matutinum), następnie zestaw pięciu antyfon pod rubryką: In malulinis laudibus w D IR: Luudcs), antyfonę: In euangelium (śpiewaną prawdopodobnie podczas laudesów do kantyku Zachariasza), dwie inne anty fony (do mniejszych godzin?), sekwencję (śpiewaną podczas mszy) i hymn (na laudesy albo drugie nieszpory). Przy wszystkich anty fonach znajdują się także differentiac tonów psalmodii, co wskazuje na liturgiczne przeznaczenie utworów Hildegardy.

Hildegarda stosunkowo mało komponowała z myślą o mszy. Zamierzała nadać osobisty albo uroczysty charakter trzem określonym momentom celebracji liturgicznej. Nie chodzi o kompozycje przeznaczone na codzienną liturgię, ale o śpiewy własne wielkich świąt. Spośród śpiewów pro-prium mszalnego rękopisy D i R przekazują liczne sekwencje i jedno alleluja. Kyrie jest jedynym śpiewem ordinarium, który skomponowała. Jest ono bogato ornamentowane w swych formulach melodycznych i odznacza się szerokim ambitusem. Jak można często zauważyć u Hildegardy, śpiew ten - w modusie fa - rozciąga się aż do granic modusu. Nona ponad fa, kwarta poniżej - Hildegarda wykorzystuje całą rozpiętość modusu fa, autentycznego i plagalnego.

Co do sekwencji, Hildegarda skomponowała siedem, które wymienia się wprost. Mogą one stanowić przedmiot ciekawych badań, które warto przeprowadzić uwzględniając tradycję regionalną.

Pracując nad późnośredniowiecznym repertuarem gregoriańskim z XII w., można dojść do wniosku, że jest on łatwiejszy do zbadania niż repertuar z IX i X w. dzięki zachowaniu się wielu rękopisów. Znamy dobrze pochodzenie i ewolucję repertuaru. Neumy są najczęściej czytelne, a melodie łatwe do interpretacji. Niekiedy znamy nawet imię kompozytora i możemy usytuować utwory w określonym czasie i regionie. Hildegarda należy do tych kompozytorów. Mamy dość szczegółowe informacje o jej życiu. Czy to pozwala nam wyobrazić sobie muzyczną atmosferę, która dominowała w jej czasach? Czy możemy dowieść, jaki wpływ muzyczny wywarła Hildegarda i jakiemu sama podlegała? To właśnie tutaj natrafiamy na trudności, bo metody muzykologiczne (na przykład system ośmiu modi), które stosujemy do dawnego repertuaru wydają się często nieodpowiednie do badania kompozycji Hildegardy. Melodie swobodnie wykraczają poza ambitus danego modusu. Również formy są odmienne: hymny i sekwencje Hildegardy nigdy nie są stroficzne, co więcej - nie znajdujemy tam nawet par strof, które mogłyby być śpiewane przez dwa chóry, a teksty nigdy nie są rymowane. Tradycje regionu czy klasztoru wydają się przeważnie idiomatyczne. Jedyne, co pozostaje, to badania nad notacją, która powinna być koniecznie przestudiowana w powiązaniu z notacją niemiecką. Niektóre z tych kwestii omawiam w mojej pracy doktorskiej na temat kultu świętej Urszuli i jego wyrazu w liturgii.

Kristin Hoefener

tłumaczył Błażej Matusiak OP

Pnypłiyi

I Barbaro Newman, Slslor o( Wildom, Sl. Hildegard‘s lhoology of tho famlnina (1989)

1    Symphonio, a crilical odilion of lho łymphonia armonio coloslium rouolalionom (1995).

2    Uovon van Ackor, „Hlldogardis Bingenils Epislularium", TurnhoulCCCAA (lomo 94), 1991: IXXIV, 160 ol LXXIV, 161. W tym otlalnlm llicie, odpowiedzi Hildegardy. odnajdujemy również loksly trzech pieini, które Hildegarda skomponowało ku czci iw Disiboda only-lony O mirom odnirrondum. rosponsorium O uiridilas digifi doi oraz sekwencji O pretufuero ciuilatii.

3    ticvcn von Ackor, .Hlldogardis Bingonsis Epislulorium’, fumhouł CCCAA ftom 91 i 1991 XXIII. 64-65.. Pensa to itoque quoniom, slcul corpus losu Chrisli de Spirilu Sondo ax integń-lato Virginis Marie nołum osi, sic o barn canlicum loudum socundum co łosiem harmoniom per Spinium Sonetom In Ecclesia radlcalum osi. Corpus uero indumonlum es) anitne. quo uiuam vocem habel, ideoque decel ut corpus cum onlmo per uocom Deo laudei decanlal.(.-) quontam omnos artos que od ulililalom et necossitatem hominum partinent, a spiroculo quod Deus miii! in corpus homlnii reporte sunt {...). (...) naturom celesiis hormonie rocolens. pro pheta, lubllliler profundum spiritus naturom considerans, et ścieni quia symphontalis esl anima |..),,

4    Uoven van Ackor, .Hildegardis Bingonsis Epislularium*, Tumhout CCCM (tom 91). 1991 Ul. 126-127

5    Por PJ. Goory. tomdmorreel 1'oubfie ofa (indu premier miifenaire. 1996: 102.

6    Zwiefolten (Z). WOrttambergische landosbibfcoihok Cod Theol EM 253; Dendermonde (D), Opactwo iw. iw. Piotra i Pawła w Termonde Cod. 9; Wiedeń (WJ, Wiener Hdwrś bibliolhak Cod 1016; Riesonkodex (R). Hessische landesbibkothek Wmsboden Hs. 2

1 6

CANOR 33