Obraz5

W języku staropolskim podobna wymiana zachodziła również w Ms p. oraz w N i Ms l.mn. rzeczowników męskich dawnych tematów na np.: poi. M l.p. wilk // Ms l.p. wilc-e, M l.mn. wilc-y, Ms l.mn. wilc--::h ^ ps. M l.p. *vl’k-b, // Ms l.p. *vl’c-e, II M l.mn. *vl’c-i, Ms . mn. *v/ ’c-ex; poi. M l.p. wróg U Ms l.p. wrodz-e, M l.mn. wrodz-y, Ms 1. mn. wrodz-ech ^ ps. M l.p.*vorg-b // Ms l.p. *vorj-e, M ł.m. *vorj-i, Ms l.mn. *vorj-ex-b; poi. M l.p. grzech // Ms l.p. grzesz-e, M mn. grzesz-y, Ms l.mn. grzesz-ech ^ ps. M l.p. *grex-b, // Ms l.p. ^xgres-e II gres-e, M l.mn. *greś-i // gres-i, Ms l.mn. *gres-ex // gres-ex.

W języku staropolskim fc g, ch wymieniały się również na c, z, ś zgodnie z pierwsząpalatalizacją (por. § 71). Miało to miejsce w W Ip. rzeczowników męskich dawnych tematów na -6-, np.: poi. M l.p. :złowiek // W l.p. człowiecz-e ^ ps. M l.p. *cblovek-b, W l.p. *:blovec-e\ poi. M l.p. wróg H W l.p. wroż-e ^ ps. M l.p. *vorg-b II W l.p. *v<9rz-e, poi. M l.p. pastuch // W l.p. pastusz-e ^ ps. M l.p. ^Xpastux-b, // W l.p. *pastuś-e.

Wymiana ta zachowała się dzisiaj jedynie w tematach rzeczowników 3óg i człowiek: W l.p. iłoże, człowiecze //człowieku.

§ 136. Polskie oboczności tematyczne. Po rozpadzie prasłowiań-szczyzny na gruncie polskim powstają następujące, nowe oboczności:

1) Wymiany samogłoskowe jakościowe

a)    ‘e // ‘a (przed zębową twardą oraz r), np.: miara // w mierze, sajiad // o sąsiedzie, ciało // na ciele, stpol. ściana // na ścienie,

// sienie (por. ps. *mera // *mere, *sęsedb // sęsede, *stena *stene, *seno // seTze - wymiany brak).

Wymiana spowodowana przegłosem e ^ ‘a (por. § 40, 41).

b)    *e // ‘o (przed zębową twardą), np.: anioł //aniele, czoło // na czele.

Wymiana ta zachowała się zaledwie w kilku tematach, ponieważ w

większości wypadków doszło tu do wyrównania, np .'.Piotr// Piotrze, siodło // w siodle, biodro // na biodrze, siostra // siostrze, żona // żonie ale stpol.: Piotr // Piętrzę, siodło // w siedle, biodro // biedrze, siostra // siestrze, żona //żenie.

Wymiana została spowodowana przegłosem c ^ ‘o (por. § 40, 41).

c)    o /ió (przed wygłosową spółgłoską dźwięczną), np.: głód//głodu, miód //miodu, broda // bród, koza // kóz (por. ps. *gołdb, golda, *medb, medu, *borda, bordb, *koza, kozb).

Wymiana została spowodowana wzdłużeniem zastępczym po zaniku wygłosowego słabego jeru (por. § 34).

d)    ę // ą (przed wygłosową spółgłoską dźwięczną), np. dąb // na dębie, ząb //zęby (por. ps. *dębb, na dębe, *zębb, zębi).

117