P200612 53 [03]

408 Maria Kwiatkowska-Ratajczak

Cele poznawcze łączą się z przyswajaniem i rozumieniem wiedzy, w efekcie ich realizacji uczeń nie tylko wie coraz więcej, zna fakty, dzieła, biografie twórców, ale też potrafi samodzielnie podawać przykłady, logicznie wiązać materiał, rozumie pojęcia i przyporządkowanie utworom konteksty.

Cele kształcące związane są z działaniem, wykonywaniem czynności, w efekcie których uczeń wykorzystuje zdobywaną wiedzę. Umie np. dobierać argumenty i logicznie je uzasadniać, objaśniać różnice i podobieństwa między utworami czy zjawiskami językowymi, potrafi analizować i interpretować, napisać rozprawkę i interpretację porównawczą, sporządzić opis i w praktyce odróżnić informacje od opinii.

Te dwie grupy celów porównać można z celami operacyjnymi, które jednak poprzez nazwanie czynności ucznia wyraźniej informują o stawianych mu przez nauczyciela oczekiwaniach. Samo użycie operatorów dotyczących pisania, czytania, rozpoznawania, przekształcania informacji (uczeń: dopisuje, notuje, odczytuje, obserwuje, ogląda, porównuje, wylicza, uzupełnia...) nie jest wystarczające dla tzw. operacjonalizacji celów. Zapewnia ją dopiero funkcjonalne połączenie:

-    opisu zachowania ucznia - pisze, rozpoznaje, wybiera, nazywa...,

i nazwanie sytuacji działania - na podstawie tekstu..., bez korzystania z materiałów pomocniczych..

-    określenie standardu/poziomu osiągnięć - podaje 3 przykłady, wymienia i nazywa etapy akcji, mówi przez 5 minut na podany temat...

Z kolei tak cele nieoperacyjne, jak i wychowawcze wiążą się z formacyjną rolą edukacji (patrz Preliminaria, rozdział „Filozofia nauczania" oraz część 1, rozdział „Formacja uczniów") oddziaływaniem na postawy i sferę etyki, wprowadzaniem w sferę wartości, wpływaniem na uczniowską wrażliwość, otwartość na świat i innych ludzi... To ważna, ale i nad wyłaz delikatna funkcja lekcji, łatwo bowiem można przekroczyć granice między formacją a indoktrynacją, a perswazja zamiast „życiodajnej" może pełnić rolę ubezwłasnowolniającą ... Tę grupę celów trudno zmierzyć, a ich skuteczna weryfikacja i tak naprawdę - dokonuje się dopiero po opuszczeniu szkolnych murów...

Niezależnie od przyjętej konwencji zapisywania celów trzeba pamiętać, że winny być one:

-    sprawdzalne,

-    związane z tematem,

-    potwierdzone przebiegiem lekcji.

Temat - pytania - polecenia

Warto w różny sposób informować uczniów o głównym zadaniu lekcji -można czynić to określając jej cel w zrozumiałym dla nich języku, ale też taką samą rolę spełnia często temat lekcji Ustalmy od razu: temat lekcji

formułujemy dla ucznia. Jego głównym adresatem nie jest szkolna administracja (dyrektor, wizytator, metodyk), ale właśnie konkretni uczniowie, z konkretnej klasy. O czym zatem trzeba pamiętać? Temat powinien być dla uczniów zwyczajnie interesujący. Ważny jest - co oczywiste - wiek uczniów, ich językowe kompetencje, umiejętności przedmiotowe... Jeśli jednak temat ma wskazywać główny kierunek pracy, nie powinien w nim tkwić wniosek końcowy. Cóż to bowiem za motywacja, skoro z góry wiadomo, jakie będzie rozwiązanie problemu? Skoro ma motywować uczniów, nie należałoby też powtarzać w nim zapisów z podstawy programowej czy programu nauczania. Ich adresatami nie są czwarto- czy piątoklasiśri, nie są też gimnazjaliści, ani nawet maturzyści, ale odbiorcy profesjonalni - władze oświatowe, komisje egzaminacyjne, wizytatorzy przedmiotowi, dyrektorzy szkół, nauczyciele...

Posłużmy się przykładami ze szkolnej praktyki:

-    Kapral Marcin Pypeć i jego kompania. (Zamiast poprawnego, ale przewidywalnego „Uczymy się opisywać posiać*, dopisek w jeszcze bardziej- lakonicznej formie: „...- opis postaci* - może się natomiast pojawić w lekcyjnym dzienniku).

-    Jak „słyszymy* znaki przestankowe? (Chyba bardziej zainteresuje uczniów niż „Powtarzamy zasady interpunkcji*).

Sposób obrazowania wydarzeń i przeżyć w... (Nie zaś „Mistrzostwo Mickiewicza, Krasickiego, Miłosza...*, kunszt poetów trzeba pokazać, nie zapewniać o jakości kh tekstów..,).

-    Jak opisać żal? KJC. Baczyński, „Elegia o... (chłopcu polskim)". Wyraźniej wskaże drogę lekcyjnej analizy, a i pozwoli uniknąć jednoznacznego wniosku - „wiersz o tragicznym pokoleniu Kolumbów*).

-    Co to znaczy „być bezdomnym" ? - próba rozpoznania sytuacji egzystencjalnej bohaterów opowiadania „StóT P. Heullego. (Stawia konkretne pytanie, otwiera, a nie zamyka obserwację tekstu, ale też zakłada połączenie wychowawczego aspektu lekcji ze swoistością utworu³).

-    Elo, elo! Nie bądź cienias - wypasioną czaj zabawkę. Na neologizmy językowe miej, ziomek, zajawkę. (Tak zatytułowała swoją lekcję jedna ze studentek poznańskiej polonistyki - znajomość zespołu uczniowskiego pozwoli na podjęcie decyzji, czy ta prowokacja skupi uwagę na analizie slangu młodzieżowego i występujących w nim neologizmach).

Wszystkie elementy budujące lekcję: cel - temat - pomysł wpisany w przebieg lekcji - projektuje się z myślą o uczniu. Analogicznie jest w przypadku konstruowanych pytań i poleceń. Te, które organizują podstawowe

⁵ Projekt całej lekcji autorstwa Grażyny Kontyckiej cob. M. k wiatko wsk*'Rai*jc**k. rfyfci konkretu. O wybornych pnMetmtch artrofchaktkmm mntaycteh pobmshkm, Pozmrt 2002, $. 168-171. Zob. ta część IU, rozdział „Metody", s. 374-375.