religia a kultura3

108 RELIGIA A KULTURA

religijnej. Zdzisław Chlewiński (1991) proponuje następujące kryteria doirzatei— religijność]^-

,> ^:r'^utonomia motywacji.religijnej, czyli brak wykorzystywania religijności ^y dla zaspokajania innych potrzeb (np. potrzeby bezpieczeństwa); _t/V) - nieantropomorficzną koncepcja Boga - umiejętność rozróżnienia między własnym obrazem Boga i wiedzą o transcendentnym Bogu, niemożliwym do wyrażenia za pomocą obrazowych pojęć;

2⁵    - umiejętność rozróżnienia elementów istotnych w religii i przypadkowo

z nią związanych, czyli rozróżnienie istotnych moralnych konsekwencji wynikających z faktu bycia religijnym, od fanatycznych sądów na temat zaleceń religii, realizowanych w sposób bezwzględny;

J_r )    - umiejętność rozwiązywania konfliktów religijnych, czyli zdolność do

świadomego wybrania lub odrzucenia religii z uwagi na uznawane racje, nie zaś z powodów emocjonalnych, podyktowanych przez mechanizmy obronne;

- autentyczność-przekonań religijnych, czyli ich centralność w strukturze J    osobowości jednostki.

Do kryteriów tych powrócimy jeszcze w rozdziale ósmym.

Podejście do badań nad religijnością - z perspektywy rozwojowej - dotyczy też badania ^ozumieniąjęzykjyjjyskursu religijnego/ Nowy okres w badaniach psychologicznych nad tym zagadnieniem rozpoczęły badania Goldmana. Wyczerpujący przegląd literatury na ten temat opublikował Hyde (1990).

Badania Goldmana (1964) oparte były na dwóch założeniach. Po pierwsze, uważał on myślenie religijne.zą tożsame zJrmymi..r.QdzajamLmyśienia-.J⁵o drugiej przyjmował, że rgzumienie języka dyskursu.religijnego..zakłada..istnienie myśłeńiaforin^Jnggo....

"—^joldman wyróżnił trzy stadia rozumienia języka dyskursu religijnego (oraz dwa stadia pośrednie) analogiczne do stadiów rozwoju myślenia proponowanych przez Piageta.

Pierwsze z tych stadiów to stadium myślenia intuicyjnego, charakteryzujące ' się wnioskowaniem.,oj£Q.nkretn^m fakcie^ na podstawie innego konkretnego faktu,' w sposób dość przypadkowy, mało spójny i nacechowany dosłownością.

W odniesieniu'do rozumienia dyskursu religijnego przykładem może być odpowiedź na pytanie, dlaczego Mojżesz bał się spojrzeć na twarz Boga: „Ponieważ Bóg miał śmieszną twarz”.

Drugie stadium nosi nawę stadium myślenia konkretnego, charakteryzujące się myśleniem[ dedukcyjnym i mdj.ikcyjnym_x ogrąmczonym -jednakże do konkretnych sytuacji, percepcji wzrokowej oraz poznania zmysłowego. W tym stadium możliwe jest porównywanie różnych cech fizycznych obiektów i zdarzeń. Nie można jednak mówić o generalizacji porównań w obrębie różnych od siebie pól znaczeniowych. Znaczenie konstruowane jest na podstawie rozumienia po-szczególnych słów i zdań. W procesie rozumienia nie występują interferencje Tihnymi' fragmentami dyskursu. W odniesieniu do rozumienia dyskursu religijnego przykładem może być następująca odpowiedź na przytoczone wcześniej

pytanie (dlaczego Mojżesz bal się spojrzeć na twarz Boga): „Mojżesz bał się, że Bóg wygoni go ze świętego miejsca, na którym stał, ponieważ nie chodził do kościoła”.

Kolejne stadium to stadium myślenia,gbstrakęyjnego_x charakteryzujące się jnyśleniem formalno^óyeraćyjnym. W stadium tym osiąga się zdolność do: my-ślenia hipotetycznego l^dedukcyjnego, formułowania wniosków bez konieczno- _ ścijDdvyoływ^hr^s]ę,do. konkretnych elementów oraz do rozumowania i formułowania myśli przyszyciu symboli. W odniesieniu do rozumienia dyskursu religijnego przykładem może być następująca odpowiedź na przytoczone wcześniej pytanie: „Bóg jest święty, a świat jest grzeszny. Świadomość własnej małości i potęgi Boga zatrwożyły Mojżesza tak bardzo, że nie śmiał spojrzeć on na twarz Boga”.

Inny nurt badań empirycznych nad sposobami interpretacji dyskursu religijnego wyłonił się w latach 70: (Hunt, '1972) Była to alternatywa w^;obec testów badających religijność jednostki poprzez zgodę na twierdzenia odzwierciedlające oitodoksyjnie sformułowane dogmaty' religijne. Została skonstruowana skala J-AJM, rnierząca skłonność jednostki do rozumienia dyskursu religijnego w sęn_T sie dosłownym {literalnym)/metaforycznym lub odrzucania tego dyskursu (Jabłoński, Grzymała-Moszćzyńska i van der Lans 1994; Jabłoński, 1995). Skala ta została szczegółowo przedstaw'*!ona w „Dodatku”, poświęconym metodom badań w psychologii religii.

Osobne miejsce wśród stadialnych modeli rozwojowych religijności zajmuję, model nawiązujący do..lradycjLp^yi?hQąnalityczjięj..Jest to model zaproponowany przez Erika Homburgera Eriksona (1950). W modelu tym rozwój religijności jest ściśle powiązany z relacją człowieka w'obec otoczenia.społecznego.

' Pięrwszę^stadiuiń^O.bejmu]ę okres pierwszych osiemnastu miesięcy życia " dziecka. Główną potrzebą jest potrzeba kontaktu i stymulacji za pomocą bodźców dopływających z otoczenia.** Podstawowymi postawami, które mogą się rozwinąć.w rezultacie zaspokojenia przez matkę tej potrzeby, jest postawą.ufno-:.. śęUgdy potrzeba zostanie zaspokojona) lub nieufnej rezerwy (gdy nie nastąpi jej zaspokojenie). Postawa nieufności ukształtowana w tym okresie może stanąć na przeszkodzie zbudowania w późniejszym życiu opartej ną zaufaniu relacji z Bogiem_u

Slądium drugie obejmuje okres do końca 3. roku życia dziecka. Podstawkową -potrzebą jest potrżeT5^ódćzuwania'troski;*'zrozumieniaT akceptacji ze strony osób dorosłyclfrZaspokojenie potrzeby prowadzi dq rozwinięcia"zanfańią~do samego siebie i poczucia własnej autonomii, niezaspokojenie - do poczucia wstydu lub wątpliwości có do wartości własnej osoby. Podobnie jak w stadium poprzednim, obraz relacji między dzieckiem a światem dorosłych znajduje odzwierciedlenie w widzeniu postawyBoga. wobec siębięjako bądź akceptującej, hądźj) otęp i aj ąc ej.

Następne siadium trwa do 5. roku życia. Podstawowa potrzeby koncentrują j się wokół‘ sprawnijejjśzego funkcjonowania dziecka w otoczeniu. Rozwija się sprawność motoryczna, umiejętność posługiwania się językiem, znajomość