rymy0002

szkolnym, psychologom, logopedom 1 wszystkim osobom zainteresowanym nauczaniem czytania i pisania, pojęcia świadomości fono-logicznej i jej znaczenia w opanowaniu tych umiejętności. Na podstawie dostępnej literatury anglo-języcznej zostały w niej scharakteryzowane fazy rozwoju świadomości fonologicz-nej, poczynając od jej wczesnych przejawów, które poprzedzają opanowanie umiejętności czytania i pisania, poprzez te, które rozwijają się dopiero w toku nauki czytania i pisania, w szczególności świadomość fonologicznej podzielności słów oraz świadomość elementów występujących wewnątrz sylab. Starałam się również wyjaśnić jaki wpływ ma świadomość fonologicznej podzielności słów oraz świadomość cząstek wewnątrzsylabowych na postępy dzieci w początkowej nauce czytania i pisania. W Polsce termin świadomość fonolo-giczna zaczął być używany w literaturze psychologicznej i językoznawczej dopiero w ostatnich latach. Nauczycielom, pedagogom szkolnym, psychologom i logopedom dobrze są znane natomiast pojęcia słuchu fonematycz-nego oraz analizy i syntezy słuchowej, dzięki pracom Styczek (1982), Kani (1976), Rocławs-kiego (1995), Sawy (1976), Gąsowskiej i Piet-rzak-Stępkowskiej (1980) oraz innych autorów przygotowujących zestawy ćwiczeń dla dzieci doznających niepowodzeń w początkowej nauce czytania i pisania.

Warto w tym miejscu przypomnieć, że termin „słuch fonematyczny” określa kształtującą się w rozwoju indywidualnym dziecka zdolność różnicowania fonemów języka ojczystego. Natomiast termin „fonem” określa klasę głosek spokrewnionych akustycznie, które mogą się nawzajem zastępować bez zmiany znaczenia słowa. Głoska jest formą realizacji fonemu, wzbogaconą o takie cechy indywidualne, jak np. brzmienie głosu męskiego, kobiecego, dziecięcego, zachrypniętego itp. Fonemy posiadają natomiast cechy różnicujące, które pozostają niezmienne, niezależnie od tego, jakim głosem zostały wypowiedziane. Do cech tych należy np. spółgłos-kowość — samogłoskowość, dźwięczność — bezdźwięczność, twardość — miękkość itp. (Jassem 1973, Wierzchowska 1971, Rocławski 1981).

Słuch fonematyczny stanowi podstawę opanowania języka mówionego oraz świadomości fonologicznej, która jak to już zaznaczyłam, jest uzmysłowieniem sobie fonologicznej struktury słów. Ocena i kształtowanie słuchu fonematycznego jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym dla opanowania umiejętności dekodowania, czyli zamiany głosek na litery i odwrotnie, dzięki nabyciu i utrwaleniu skojarzeń głoska-litera, odpowiadających alfabetowi danego języka. Umiejętność analizy i syntezy słuchowej na poziomie fonemów kształtuje się wraz z nabywaniem tych skojarzeń. Znacznie wcześniej jednak, bo już w pod koniec okresu niemowlęcego, w okresie poniemowlęcym i przedszkolnym rozwija się u dzieci umiejętność dokonywania analizy i syntezy sylabowej. Ta umiejętność nie jest jednak wystarczająca do nabywania skojarzeń głoska-litera. Dopóki dziecko nie uświadamia sobie istnienia poszczególnych dźwięków języka mówionego i nie potrafi ich wyodrębniać, nabywanie takich skojarzeń jest poważnie utrudnione. Dziecko doznaje niepowodzeń w nauce czytania w oparciu o pośrednictwo fonologiczne. Może jedynie rozpoznawać wyrazy kierując się ich ogólnym kształtem, pierwszą literą, elementami wystającymi w górę i w dół itp. Taka logograficzna strategia czytania jest jednak ograniczona do wyrazów wcześniej poznanych i nie pozwala czytać wyrazów nieznanych, ani niedostatecznie utrwalonych (Doman, Doman 1992).

Taki sposób czytania charakterystyczny jest dla osób z tzw. głęboką dysleksją, które nie mogą wyodrębnić poszczególnych głosek w słowach, mimo usilnych starań, i w związku z tym nie są w stanie nauczyć się poprawnie pisać. Dlatego pismo nieortograficzne zaliczane jest do najbardziej uporczywych i w niektórych przypadkach nieprzezwyciężonych objawów dysleksji. Druga, lżejsza postać dyslek-sji — dysleksją powierzchowna wiąże się natomiast z nieumiejętnością przejścia od wyodrębniania poszczególnych liter i odpowiadających im dźwięków mowy (głoskowania) do łączenia tych elementów w sylaby, a potem w całe słowa, będące pośrednikami w przywoływaniu z pamięci ich znaczenia. Czynność przywoływania znaczeń określana jest często w literaturze fachowej, poświęconej tej problematyce, jako enkodowanie. Enkodowanie jest procesem jakościowo różnym od zamiany głosek na litery, czyli od dekodowania. Wymaga bowiem zapamiętania sekwencji dźwięków przez pewien bardzo krótki okres czasu, niezbędny do ich całościowego ujęcia w słowo, w celu przywołania jego treści.

Oddawany do rąk Czytelników program kształtowania świadomości fonologicznej, który ma za zadanie ułatwić dzieciom uzmysłowienie sobie fonologicznej podzielności słów oraz osiągnięcie umiejętności reprezentowania dźwięków mowy przy użyciu liter alfabetu, przeznaczony jest do pracy z dziećmi przedszkolnymi, poczynając od 3-4-lat-ków. Zabawy z rymami mogą jednak być również wykorzystywane w pracy ze starszymi dziećmi przedszkolnymi oraz z uczniami klasy I, a także z uczniami klas starszych,

• • • 6 • • •