rzeczownik

Fleksja rzeczownika (podstawy)

Pierwotnym wykładnikiem przynależności do deklinacji (I-V) był przyrostek tematyczny, dopiero później taką, porządkującą, rolę zaczął odgrywać rodzaj gramatyczny, z charakterystyczną końcówką Mian. lp. Zasada ta do dziś nie zdołała się całkowicie upowszechnić, o czym świadczą np. leksemy typu: wojewoda, mężczyzna, poeta (jak kobieta) oraz dłoń, żagiew (jak koń i gniew). Język psł. (por. S-C-S) znał następujące deklinacje (ledwie 5 odziedziczonych zjęz. pie. wzorów odmian):

DEKLINACJA I -o-//-jo- [obejmuje bardzo liczną grupę rzeczowników rodzaju męskiego

i nijakiego]; z podtypami twardo- i miękkotematowym:    --

-o- np.: bog-b, vl’kb, leto, igo ‘jarzmo’

-jo- np.: konb, vraćb ‘lekarz’, możb, pole, loże ‘loże’

DEKL. II -a-//-ja- [obejmuje bardzo liczną grupę rzeczowników rodzaju żeńskiego i relik-talnie kilka męskich na okrasę]; z podtypami twardo- i miękkotematowym:    ^ ci

-a- np., źena, voda, muxa, noga;

-jo- np., kuxńa, dusa, rola, bogyni, pani.

DEKL. III -u- [obejmuje ledwie 6 twardotematowycty rzecz, męskich,(mających za to bardzo ekspansywny wzór odmiany], por.: sym>, domb, volb ‘woł^1-, medb ‘miód’, vrxb ‘wierzch’, polb ‘pół’ (z s-c-s nadto: ćinb ‘czyn’, kratb ‘-kroć’)

DEKL. IV -i- [obejmuje stosunkowo liczną grupę miękkotematowych rzecz, żeńskich i re-liktalnie kilkanaście\ męskiej^ z charakterystyczną końcówką zerową w Mian. l.popjrifosfb, vbSb ‘wieś’, milostb, myśb, nocb, bojaznb, senb ‘sień’, ostb ‘ość’, solb ‘sól’ itp. ; z męskich: tbstb ‘teść’, zętb ‘zięć’, gostb, gvozdb, gospodb, golobb, medvedb, zwerb, ćrvb ‘czerw’, potb ‘droga’, 1’udbje (collectivum)

DEKL. V tzw. spółgłoskowa [obejmuje dość nieliczne rzecz, różnych rodzajów, a wyróżnia ją a) obecność dłuższego (zawierającego pełny przyrostek) i krótszego tematu fleksyjnego, przy czym formy stp. zwykle wprowadzają już wyrównanie, zastępując Mian. l.poj. - Biernikiem; b) w j. prasł. końcówka Dop. l.poj. -e] z podtypami:

-en- z miękkótematowymi rżeczTmęskimi i nijakimi: Mian. *kamy, Dop. kamene\ *strumy, strumene, itd. - rzemień, krzemień, dzień,~ korzeń, jeleń, ogień; z nijakich: imę, imene, plemę, plemene, semę, semene itd. Warto zapamiętać charakterystyczne zakończenie tematu fleks. -eń (kamień, imień-a); w rzeczownikach nijakich pozornie temat krótszy w Mian.-Bier.-Woł., bo końcowe -en przeszło w -ę, zgodnie z prawem otwartej sylaby).

*-ent-> -ęt- z miękkótematowymi rzecz, nijakimi typu: Mian. telę ‘cielę’, Dop. telęte\ (j)agnę, (j)agnęte; detę, detęte ‘dziecię’. Należą tu nazwy istot niedorosłych, por. prosię, kocię, lwię, orlę, szczenię, dziecię, dziewczę, historycznie też książę. W tej grupie zachował się temat krótszy w Mian.-Bier.-Woł. 1. poj.; w pozostałych przypadkach temat dłuższy z charakterystycznym -ęć [fonet. -eńć], por. prośeńća, ćeleńća.

-es- z nielicznymi rzeczownikami nijakimi: Mian. nebo, Dop. nebese; telo, telese; oko, uxo, cudo, delo, drevo, divo, lice i kilka innych. Temat przyrostkowy uległ w języku polskim redukcji, stąd o obecności pierwotnego przyrostka z rzadka tylko pouczają stare formy wyrazów pokrewnych, np. niebieski (nie - *niebski), cielesny (nie - *cielski), koleśny np. pług, kolaska, ros. czudiesnyj ‘cudowny’, zleksykalizowane niebiosa.

-er- z ledwie dwoma rzeczownikami żeńskimu-psł. Mian. dbkti, Dop. dbktere ‘córka’; mati, matere; por. stp. maci//mać i macierz (z dłuższego tematu mater-e) oraz ros. doć, doćka ‘córa, córka’. Nasze stp. cera > córa/córa pochodzi z uproszczonego w rozwoju fonetycznym *dbcera - gdzie kt + samogłoska przednia daje c.

*-u- > -t>v- z nielicznymi miękkótematowymi rzecz, żeńskimi: kry, krbve\ erky, svekry itp. Dziś obecność przyrostka możemy dość dobrze rozpoznać po zakończeniu tematu -ev i (zwykle) zerowej końcówce Mian. l.poj., a więc: żagiew, chorągiew, brew itp. Pierw, też np. kury, kurbv-e ‘kura’, stąd najcięższe polskie przekleństwo. Rozwój przyrostka jest skomplikowany: przed pierwotnymi końcówkami spółgłoskowymi przechodził w -y (erk-u-s), a przed pie. końcówkami samogłoskowymi tworzył oboczną dyftongiczną postać *-««-, stąd dalej -bv-.    %