SKMBT�500712270947008

CZĘŚĆ II • DZIAŁANIE

Mojżeszowi, Jezusowi i prorokom — od ich Pana”, a pewne wersy koraniczne mówią wprost: „czcijcie Boga i nie dodawajcie współtowarzyszy! Okazujcie dobroć rodzicom i bliskim krewnym, i sierotom, i biednym, sąsiadowi bliskiemu krewnemu i sąsiadowi, który jest wam obcy, i towarzyszowi będącemu u boku, i podróżnemu, i temu, którym zawładnęły wasze prawice” (Koran, Sura 4, 36). Owszem, spory interpretacyjne może budzić zakres nazwy „bliźni”, jednak w każdej z wymienionych religii istnieje zakaz wyrządzania krzywdy człowiekowi - bez względu na jego przynależność rasową, społeczną czy religijną, a więc także wrogowi (zob. na przykład Pwt 10, 19; Prz 25, 21; Mt 5, 44; Rz 12, 21; Koran: Sura 2, 190; Sura 4, 2; Sura 8, 61). Znamienne jest też to, że we wszystkich tych religiach występuje obowiązek jałmużny lub innej formy troski o potrzebujących. Natomiast etyczne rozbieżności między tymi religiami można wytłumaczyć ułomnością ludzką w interpretowaniu Bożych przykazań.

Teoretyczny namysł nad Bożymi przykazaniami doprowadził do żywych dyskusji nad jednym z najciekawszych problemów z pogranicza teologii i etyki. Problem ten znany był już Platonowi, który włożył w usta Sokratesa następujące pytanie do pogańskiego kapłana Eutyfrona: „A to, co miłe bogom, to dlatego, że je bogowie lubią, jest bogom miłe, a nie dlatego je bogowie lubią, że im jest miłe?”¹. Później pytaniu temu nadano postać: czy czyn jest moralnie dobry dlatego, że Bóg go nakazał (chciał), czy na odwrót — Bóg go nakazał (chciał), gdyż jest moralnie dobry? Zwolennicy pierwszego rozwiązania („dobro zależy od woli Bożej”) nawiązują przede wszystkim do dwóch późnośredniowiecznych myślicieli: błogosławionego Dunsa Szkota i Wilhelma Ockhama. Natomiast zwolennikom drugiego rozwiązania („wola Boża podąża za dobrem”) bliższy jest najsłynniejszy filozof średniowiecza - święty Tomasz z Akwinu.

Rozumowanie, którym kierują się zwolennicy Tomasza, można streścić następująco: „Bóg, jako istota doskonała, jest nie tylko wszechmocny, ale i dobry. Jeśli jest dobry, to chce dobra, nakazuje dobro, robi dobro. Bóg chce tego, co jest dobre; nie zaś dobre jest to, czego Bóg chce”².

Trudno nie zgodzić się z tym argumentem, ale należy też pamiętać, że Bóg jest stwórcą wszystkich rzeczy i wszystkich dóbr (poza Nim samym). W takim razie wszystko, co istnieje, i wszystko, co jest dobre, zależy w swym istnieniu i byciu dobrym od Niego. Bóg jest więc także źródłem i miarą dobra. „Przed” stworzeniem świata i „przed” ustanowieniem norm nic - poza Bogiem - nie istniało i nic — poza Nim — nie było dobre. To, co istnieje, istnieje, gdyż Bóg tak chce. To zaś, co dobre (zwłaszcza moralnie dobre), jest dobre również dlatego, że On tak chce lub nakazuje.

Sądzę, że oba rozumowania są poprawne. Z tym że jedna strona akcentuje bardziej wolitywną suwerenność Boga względem wszystkiego (zwłaszcza względem moralności), natomiast druga strona koncentruje się raczej na „dobrej” naturze Boga, którą określa na podstawie stworzonego świata. Mamy tu więc do czynienia z ujęciami dwóch aspektów Boga — dla ludzi różnych, ale w Bogu samym stanowiących doskonałą jedność.

A może spolegliwy opiekun?

Etyka Bożych przykazań przez wieki była najpoważniejszą i najpowszechniejszą propozycją etyczną. Zawdzięczała to swojej prostocie i absolutności. Jej wyznawca nie musiał „dedukować” norm z zasad rozumu, opisów ludzkiej natury czy idealnych wartości. Normy te bowiem były mu dane „z góry”. Owszem, nie zwalniało to z obowiązku zastanawiania się, jak normy stosować w konkretnych sytuacjach. Obowiązek ten jednak nie stanowił większej niedogodności. Kto wierzy, że otrzymał przykazania od Boga, od najwyższego autorytetu — jak polecenia od dobrego ojca lub zarządzenia od roztropnego władcy - może mieć pewność, że zostało mu coś nakazane bezwzględnie i mądrze. Wiara taka daje poczucie, że życie moralne posiada niezawodny i osobowy fundament, że jest „budowane na skale”. Tego nie potrafią zapewnić, zresztą bezosobowe w swej istocie, wartości ani natura. Nie mogą one niczego nakazywać, pierwsza może co najwyżej o coś „apelować” (i to tylko w sensie metaforycznym), druga zaś - skoro jej realizacja jest warunkiem szczęścia - może jedynie skłaniać nas do określonych działań; jednak skłanianie lub „obiecywanie” to jeszcze nie nakaz.

Wraz z rozwojem procesów laicyzacyjnych znaczenie etylu teistycznej - zarówno w filozofii, jak i w praktyce życiowej - zaczęło słabnąć. To, co wcześniej było

171

1

   Platon, Eutyfron, [w:] tegoż, Obrona Sokratesa. Eutyfron. Krition, przel. i oprać. W. Witwicki, Kęty: Antyk, 2001, s. 196 [ioe].

2

   W. Tatarkiewicz, O bezwzględności dobra, dz. cyt., s. 77.