Zdjęcie048

Ewa Owczarz

rm

opisuje «historia duchowości*. istnieje też pamięć, która jednoczy wybór egzystencjalny z wyborem formy, wspiera indywidualne dążenia do kształtowania biografii duchowej, łącząc wspomnienie historycznych dylematów tycia z wiedzą o ich «rozstrzygnięciach* literackich”¹⁰, Sienkiewicz sięgnął do takiej „pamięci” i posłużył się chwytem literacko oswojonym, tyłc t» w literaturze polskiej nie do końca przyswojonym, jakkolwiek podobne rozwiązanie literackie i egzystencjalne zaproponował już Kraszewski (Pamiętniki nieznajomego).

Aby wzmocnić werterowski trop w recepcji Sienkiewiczowskiej powieści o bezdogmatowcu, spójrzmy najpierw na ocaląjąco-tragiczny wymiar miłości. Dla Hoszowskiego staje się ona podstawą życia, zyskuje stopniowo - to znaćzącc i zaskakujące w powieści o dekadencje - wymiar metafizyczny. Równocześnie Płoszowski, jak Werter, dokonuje takiego wyboru obiektu miłości, aby nie mogła się ona skonkretyzować. Oburza go ..płaska i nędzna buchalteria małżeńska”¹¹. Pamiętamy, że Lotta wyczuła instynktownie tę niechęć swego wielbiciela do „ołtarza i łóżka” (określenie Piwińskiej):

Boję się, boję się, że tylko niemożliwość posiadania mnie czyni mnie w twych oczach tak bardzo pożądaną¹¹.

Czy refleksja Płoszowskiego nie brzmi podobnie:

Gdyby ona dziś stała się wolną - pochwyciłbym ją dla siebie bez wahania - ale gdyby wcale nie była wyszła za mąż... kto wic... wstyd mi wypowiedzieć tę myśl, a jednak, być może, żebym jej mniej pożądał (s. 188).

Charakterystyczny dla romantyków sprzeciw wobec wartości oficjalnych odnajdujemy również w tej oto znamiennej awersji Płoszowskiego:

Zresztą ten Kromicki zniża w moich oczach Anielkę, szpeci ją, sprowadza ją do tego płaskiego typu panny na wydaniu (s. 85).

Oficjalny styl ludzkiego życia hldri w Płos^awskun, bywalcu salonów i estecie, uczucia co najmniej ambiwalentne. Jednak miłość nie mieści się dlań w stylu oficjalnym i konwencjonalnym. W Bez dogmatu jest to „oczu-

¹⁹ rWd.,Ł 24-25.

¹¹ Cytaty lokalizowane są wg wydania; H. Sienkiewicz, Bez dogmatu, Wantowa tffl s. 283; w dalszej części pracy strona podawana jest bezpośrednio po cytacie.

¹¹ Cytaty z powieści Goethego lokalizowane są wg wydania: J.W. Goethe. OopKw młodego Wertera, praał. L Staff, oprać. O. Dobijanka-Witczaków*, Wrocław lłlł.i ttk