042 (9)

bądź formę osobową czasownika DAĆ, bądź też formę przypadkową czasownika dama; wyraz tekstowy bez wyraża albo jedną z form fleksyjnych rzeczownika BEZ|, albo też przyimek BEZ₂. Zjawisko tego typu nazywamy homonimią, a wyrazy gramatyczne związane stosunkiem homonimii będziemy nazywać homonimicznymi wyrazami gramatycznymi. Z homonimią mamy do czynienia także wtedy, gdy dany wyraz tekstowy w jednym wypadku samodzielnie reprezentuje pewien wyraz gramatyczny, w innym zaś jest składnikiem wyrazów tekstowych stanowiących łącznie reprezentację jakiegoś innego wyrazu gramatycznego, por. np. mówił jako reprezentacja formy czasu przeszłego czasownika MÓWIĆ i jako składnik ciągu będzie mówił, mówiłbym.

Formalnie, na podstawie kryteriów dystrybucyjnych, można wyraz tekstowy uznać za reprezentujący dwa homonimiczne wyrazy gramatyczne wtedy, gdy wchodzi on do dwu różnych klas dystrybucyjnych. Przy czym przez klasę dystrybucyjną rozumie się zbiór wyrażeń wzajemnie podslawialnych w pewnym kontekście (lub w pewnej klasie kontekstów). Np. wyraz tekstowy książki reprezentuje trzy homonimiczne wyrazy gramatyczne, wchodzi bowiem do trzech różnych klas dystrybucyjnych, wyznaczonych przez konteksty:

a)    „_leżą” (zbiór {książki, ołówki, owce, chłopcy, pióra, ...});

b)    „widzę_” (zbiór {książki, ołówki. owce, chłopców, pióra, książkę, ołówek, owce,

chłopca, pióro))',

c)    „nie widzę_” (zbiór {książki, ołówka, owcy, chłopca, pióra, książek, ołówków, owiec,

chłopców, piór}).

2.5. LEKSEM

2.5.1. Wstępna definicja leksemu

Wyżej (zob. 2.2.) określiliśmy leksem jako abstrakcyjną jednostkę słownikową reprezentowaną w tekście przez pewien niepusty zbiór wyrazów tekstowych lub ciągów wyrazów tekstowych. Obecnie moż,emy w definicji leksemu odwołać się do pojęcia wyrazu gramatycznego, określając leksem jako abstrakcyjną jednostkę językową, której odpowiada pewna ściśle wyznaczona klasa wyrazów gramatycznych. Pozostaje problem określenia procedury identyfikacji leksemów, czyli procedury wyznaczania klas wyrazów gramatycznych należących do jednego leksemu. Sprowadza się on do pytania o kryteria, na podstawie których możliwe jest rozstrzygnięcie, czy jakieś dwa wyrazy gramatyczne są elementami jednego leksemu, czy też należą do dwu różnych leksemów.

W dalszych rozważaniach pomijamy jako oczywistą kwestię leksemów reprezentowanych przez pojedynczy wyraz tekstowy, takich jak np. spójnik ale, przyimek na, przysłówek rano.

Procedura wyznaczania leksemów, tzn. ustalanie przynależności wyrazów gramatycznych do określonego leksemu, jest złożona. Krok wstępny to klasyfikacja funkcjonalna zasobu wyrazów gramatycznych, polegająca na rozbiciu zbioru wszystkich wyrazów gramatycznych danego języka na klasy wyrazów gramatycznych o identycznej funkcji syntaktycznej (zob. 2.5.2.). Ostatecznym celem procedury jest klasyfikacja leksykalna zasobu wyrazów gramatycznych, prowadząca do wydzielenia leksemów - klas (podzbiorów) wyrazów gramatycznych o identycznym znaczeniu (które będziemy dalej nazywać znaczeniem leksykalnym), różniących się między sobą funkcją

42