10  (2)

odkrył dla religioznawstwa następujące formy wierzeń prymitywnych: fety-szyzm, szamanizm, totemizm, kult przodków, kulty płodności (albo kulty falliczne). Foraiy te opisał, zdefiniował i w ten sposób przygotował aparaturę pojęciową dla przyszłego religioznawstwa”¹. Oświeceniowe początki związały tworzące się w następnym stuleciu nauki z paradygmatem ewolucjonizmu. Pytanie o istotę danego zjawiska uznawano za pytanie o jego genezę, początek. W przypadku religii poszukiwano więc odpowiedzi na pytanie skąd wzięła się na świecie. jakie są jej najpierwotniejsze formy. O odpowiedź zwrócono się do społeczeństw uznanych za pierwotne na mocy prostej zasady: im prymitywniejsze dane społeczeństwo w rozwoju materialnym i społecznym, tym prymitywniejsze powinno być jego życie religijne i tym bliższe jest ono, „religii pierwotnej”. Ten tok rozumowania stał się początkiem naukowej refieksj i etnologicznej jako nurt ewolucjonistyczny. Za jego najwybitniejszego przedstawiciela uważa się Anglika, Edwarda Burnetta Tylora (1832-1913), twórcę teorii animizmu, którego można by nazwać też ojcem etnologii religii.

W tym miejscu pojawia się podstawowa wątpliwość: czy etnolog zajmujący się religią (jako jedną z instytucji kulturowych, systemów symbolicznych, faktów społecznych itd.) jest etnologiem religii, tzn. czy jest w stanie pomóc religioznawstwu w jego rozterkach metodologicznych i czy jego analizy, które, jeśli nie posiada on wykształcenia religioznawczego i nie ma specyficznego „wyczulenia” na sacrum, mają wartość poznawczą? Odpowiedzi mogą być różne. Pierwszy polski podręcznik etnologii religii, autorstwa Łukasza Trzcińskiego i Jolanty Swolkień² mówi, że tak. Jego część pierwsza jest przeglądem klasycznych szkół etnologicznych i religioznawczych, których przedstawiciele wypowiadali się na temat religii społeczności tradycyjnych (ewolucjonizm, dyfuzjonizm, francuska szkoła socjologiczna, funkcjonalizm, psychoanaliza, strukturalizm, fenomenologia i symbolizm). Zdaniem autorów „etnologia religii stanowi integralną część etnologii, tak jak sfera wierzen)jest integralną częścią kultury pierwotnej społeczność!]’³. Z tego punktu widzenia antropologowie z natury rzeczy są religioznawcami, gdyż zajmują się innymi systemami religijnymi, są na inność wyczuleni.

Odmiennego zdania jest na przykład Gunter Lanczkowski.,Etnologia religii jest bardzo młodą gałęzią badań religioznawczych, jeśli nie uważa się za nią religioznawczych wyników antropologii i etnologii, lecz dyscyplinę, która przybiera wyraźnie religioznawczy punkt widzenia⁴... Jako dyscyplina zajmująca się konsekwentnie badaniem religii pierwotnych etnologia religii jest wzbogaceniem badań religioznawczych”⁵. Z tej perspektywy etnologiem religii jest np. Akc Hultkrantz, autor znanej pracy Conceptions of the Soul among North American Indians (1953), natomiast nie jest nim Ruth Benedict, nawet jeśli napisała The Concepi ofilie Guardian Spirit in Noilh America (1923). Ten sam ton pobrzmiewa choćby w Religion in Primitive Cultures filozofa religii W. Duprć⁶, którego podstawowe założenie głosi, że pewne rezultaty badań antropologii kulturowej nie mogą być w pełni pojęte bez poznania ich filozoficznego znaczenia. Antropologia kulturowa jako dyscyplina „empiryczna” nie jest w stanie rozwiązać tych problemów, dlatego niezbędne jest powstanie swoistej „etnofilo-zofii”. Analogicznie zdaje się twierdzić socjolog William Goody w pracy Religion among the Primitives⁷. W przedmowie pióra Andrew Waydy praca ta zostaje uznana za dzieło niezwykłe, gdyż badacze od czasów ewolucjonizmu omijają ten temat, i jak dotąd niewiele dokonano dla systematyzacji zagadnienia.

Warto tutaj przytoczyć też zdanie samych antropologów. W swym ironicznym przeglądzie Theories of Primitive Religion E. E. Evans-Pritchard⁸ próbuje podsumować wszystko to, co do powiedzenia o religii społeczności

&

i

r

11

1

   M. Skrzypek. Oświecenie francuskie a początki religioznawstwa, Wrocław 1989, s. 396.

2

   Ł. Trzciński, J. Swolkień, Wprcnvadzenie do etnologii religii, cz. I, Kraków 1987; cz. II, Kraków 1990.

3

   Op. cit., s. 6.

4

Dotychczasowe wyniki zebrane są w pracy zbiorowej Carla Augusta Schmitza (Hrsg.), Religions-Ethnologie, Frankfurt a. M. 1964. Znakomitą prezentację religii pierwotnych w oparciu o etnologię rcLigii zawiera praca Theoldora Petrusa van Baarena, Menschen wie wir. Religion und Kultur der schriftlosen Vólker, Guttersloh 1964 [za G. Lanczkowskim].

5

“ G. Lanczkowski, Wprowadzenie do religioznawstwa, Warszawa 1986, sr 73-74.

6

19

W. Dupre, Religion in Prhnitive Cultures; a Siudy in Ethnophilosophy, Hague-Paris 1975. Praca ta ukazała się w ramach prestiżowej serii religioznawczej ..Religion and Reason".

7

   W. J. Goody, Religion among the Primitires, New York 1951.

8

   Autor ten znany jest przede wszystkim jako badacz magiczno-religijnej strony kultur afrykańskich. Jak skarżą się antropologowie, jego Witchcraft, Oracles and Magie among the Azande (1937, wyd. skrócone 1976) jest, sądząc z wywołanych przez nią dyskusji, jedyną pracą antropologiczną znaną filozofom.