164 (3)

znaczeniowa między obu tymi wyrażeniami zdaniowymi polega na tym, że podczas gdy wyrażenie zdaniowe (ii) niesie informację (orzeka) o aktualności opisywanego przez nie stanu w momencie mówienia, wyrażenie (i) takiej informacji nie zawiera: stan ‘Jan jest chory’ może, ale nie musi być aktualny w momencie mówienia (por. Jan zachorował rok temu, ale na szczęście wkrótce wyzdrowiał). Wyrażenie zdaniowe (i) orzeka jedynie, że opisywany stan był aktualny w momencie jego powstania (i może by<5 aktualny nadal, tzn. także w momencie mówienia, jeśli kontekst nie wskazuje inaczej.

Podobną strukturę semantyczną jak czasowniki procesywne mają czasowniki działania psuć - zepsuć, bielić - pobielić, usypiać - uśpić, uczyć - nauczyć, budować (dom) - zbudować (dom) itp. Jedyna istotna różnica semantyczna między czasownikami działania oraz czasownikami procesyw-nymi sprowadza się do występowania w czasownikach działania składnika znaczeniowego kauzacji ‘Subiekt swoim działaniem (na obiekt) sprawia, że zachodzi proces r’ dla czasowników niedokonanych oraz znaczenie ‘Subiekt swoim działaniem (na obiekt) sprawia, że w wyniku zajścia procesu r zaistniał stan p’ dla czasowników dokonanych. Tak więc np. znaczenie zdania Jan psuje radio da się opisaó następująco: ‘Jan swoim działaniem na radio powoduje, że radio się psuje’ (znaczenie składnika ‘psuć się’ ma taką samą strukturę, jak znaczenie wyżej zrealizowanego czasownika zdrowieć), a znaczenie wyrażenia zdaniowego Jan zepsuł radio - jak ‘Jan swoim działaniem na radio spowodował, że radio jest zepsute (‘zepsuło się’)’.

Tak więc różnica semantyczna między aspektem niedokonanym a dokonanym sprowadza się do różnicy w zogniskowaniu uwagi uczestników aktu mowy na samej akcji z jedynie implikowanym stanem końcowym - rezultatem tej akcji (aspekt niedokonany), bądź też na powstaniu nowego stanu - rezultatu akcji, podczas gdy sama akcja zostaje odsunięta na dalszy plan, jest ona wskazana jako przyczyna powstania danego stanu (aspekt dokonany). Ten drugi składnik znaczenia czasowników dokonanych (wskazanie na akcję prowadzącą do powstania danego stanu) nie jest obligatoryjny: czasowniki nieteliczne (oznaczające skokowe zmiany stanu - wypadki i akty) nie przekazują w ogóle informacji o akcji prowadzącej do powstania nowego stanu. Weźmy wyrażenie zdaniowe zawierające czasownik tego typu Jan zamieszkał w Krakowie. Jego strukturę semantyczną można opisać tak: (a) stan X-a uległ zmianie: w momencie t, istnieje stan ‘Jan mieszka w Krakowie’, (b) w pewnym wcześniejszym momencie tj Jan nie mieszkał w Krakowie (miał miejsce stan ‘Jan nie mieszka w Krakowie’). Uogólniając można znaczenie czasowników skokowej zmiany stanu ująć następująco:

asercja (a) stan X-a uległ zmianie: w momencie t, X jest p presupozycja (b) dla tj wcześniejszego niż tp X nie jest p.

A oto graficzny obraz sytuacji opisywanych przez wyrażenia zdaniowe oparte na czasownikach skokowej zmiany stanu:

czasownik dokonany (skokowej zmiany stanu)

stan początkowy    stan końcowy

presuponowany    rzeczywisty

164