422 423

422 O SZTUCE POETYCKIEJ MICKIEWICZA

I alegorię także stanowią poszczególne fragmenty Rozumu i wiary, ujmujące obrazowo oba tytułowe czynniki kształtowania się naszego przeświadczenia o rzeczywistości.

O jedną wielką metaforę opiera się również cały sens wypowiedzi Mędrców. Akcja w tym utworze rozgrywa się jednocześnie w dwu płaszczyznach znaczeniowych. Jedną stanowi warstwa znaczeń dosłownych, konstruująca parafrazę opowieści ewangelicznej o Męce Pańskiej. Druga zaś wyrasta opierając się na skojarzeniach metaforycznych kształtujących dramat, jaki się rozgrywa wciąż, wiecznie, międ2y pychą rozumu mędrców, każdego z nas - a Prawdą, której my, „mędrcy”, nie umiemy rozumem swym pojąć i na tej podstawie zaprzeczamy istnieniu jej w ogóle.

Pierwszą warstwę znaczeń podkreśla cały przebieg zdarzeń z wyraźnym wydobyciem na jaw analogii w stosunku do historii ewangelicznej¹. Ale każdy z epizodów tej historii ujęty jest tak, by jednocześnie prowadził myśl naszą, ku drugiej, metaforycznej płaszczyźnie znaczeniowej. Osiąga to poeta przez wtrącanie raz po raz przenośni czy wyrażeń, które jak sygnały świetlne kierują naszą uwagę ku alegorycznej sferze utworu.

Rozpoczyna je już druga strofa. Mędrcy na księgach ostrzą swe rozumy. Nie włócznie i nie miecze. Rozumy - to przecie ich broń naturalna. Ale poeta nie pozwala obrazowi rozpłynąć

się w mgławicę abstrakcji. Konkretyzuje go nie tylko metaforą „ostrzyli”, ale także ujęciem sceny w szczegóły obrazowo wyraziste, zmysłowo doświadczalne: zauważy, że odbywało się to „w nocy”, i w konsekwencji nie zapomni powiedzieć o lampach, które mędrcy zapalali; określi konkretnie broń mędrców, rozumy, jako „zimne i twarde”, wzmacniając jednocześnie tę konkretność porównaniem: „jak miecze ze stali".

Drugi przykład z tej strofy - to ów przewodnik w postaci zdrady. Na pozór - typowa personifikacja ze spichrza zasobów klasycystycznych. W istocie jednak - coś innego. Skonkretyzowano Ją tu bowiem sugestywnością obrazową kontekstu, w któiym pojęcia ograniczono do minimum, właści -wie do jednego tylko wyrazu: „zgubną". Bo nawet uczniów zaślepionych zastąpiono tu jednoznacznie konkretnym określeniem - tłumem „uczniów ślepych”. A konkretyzację wzmocniono dodatkowo takim drobnym na pozór wyrażeniem, jak „szli łowić”, jakby szli, istotnie, na łowy, w gonitwie za kimś, kto się ukrywa lub ucieka.

Ale najwyraźniej metoda ta się ujawnia w strofie przedstawiającej mękę Boga. Tę drugą, metaforyczną sferę znaczeń wprowadzono do niej od razu w pierwszym wersecie:

I tajemnicze szaty z Boga zwlekli.

Wystarczyło jedno jedyne słówko: „tajemnicze"; wszystkie inne mieszczą się całkowicie w płaszczyźnie znaczeń dosłownych, podtrzymując bez uszczerbku wrażenie konkretności zdarzenia.

Bóg przebywający widomie wśród tłumów i Jego wrogowie knujący potajemnie zasadzkę; przewodnik w postaci zdrajcy Judasza. wybrane epizody Męki Chrystusa; obnażanie z szat. biczowanie. przebicie serca, wreszcie złożenie ciała do grobu 1 opuszczenie go przez Boga. a także trzęsienie ziemi.