8

9t Helena Karwacka

lenia, pozbawionego cech indywidualnych, zdawały się tak nie pociągać autora, że pomysł powrotu do opisania dalszych ich losów musi wydawać się dość sztuczny. Sądzić by zatem można, że autor uległ pewnego rodzaju hypnozie „płynącej od zjaw jego własnej wyobraźni””, gdyby wytłumaczyć tego nie można było znamienną dla twórczości Żuławskiego cechą ustawicznego powracania do zagadnień, które go niepokoiły; nieprzewalczoną chęcią dopowiadania i uzupełniania już wypowiedzianych myśli. Nurtujący go i ledwie zaznaczony w Na srebrnym globie problem rodzenia się mitów religijnych i jego skutki zaabsorbowały przede wszystkim pisarza w kolejnej powieści tego cyklu.

Część druga trylogii pt. Zwycięzca była obrazem społeczeństwa księżycowego w siedem wieków po przybyciu pierwszych ludzi. Przedstawiając w części pierwszej zapobiegliwą skrzętność i troskę o zabezpieczenie bytu nowych osadników na księżycu, która przygłuszała całkowicie idealniejsze dążenia, zdawał się Żuławski być bliski socjologicznym poglądom pozytywistów, którzy uważali, że warunki zewnętrzne determinują charaktery i normy postępowania społeczeństwa. Wynikiem tej teorii był obraz pierwotnego stanu kultury młodego pokolenia, któremu ich rodzice nie zdołali przekazać swych zdobyczy, zwłaszcza duchowych. Pisarz nie pozostał wierny tej koncepcji w drugim tomie. Księżycowe społeczeństwo po siedmiowiekowym rozwoju zdołało wytworzyć swoistą ale wysoką kulturę, swoje prawa i znaczny dorobek naukowy, mimcj, że warunki polityczne (ciągłe wojny, okupacja) wyraźnie temu nie sprzyjały. Zycie rozwijało się, wprawdzie w skarlałych formach, ale uporczywie i nawet zdobywczo.

Momentem organizującym tę społeczność był kult religijny. Przekonanie, że religia jest pierwotnym, elementarnym zjawiskiem życia społecznego, że jest jego czynnikiem konstytutywnym nie było współczesnym obce. Propagowała te teorie m.in. szkoła socjologów francuskich, której teoretykiem i najwybitniejszym przedstawicielem był Emil Durkheim’⁷.

Autor przejmując to przekonanie ustylizował je na wzór literacki. Nie korzystając z pełnej swobody, którą dawał mu fantastyczny genre, przyodział księżycowe dzieje w kostium ziemskich tradycji kultów religijnych. Zainteresowania historią i myślą filozoficzną wierzeń religijnych nie było zjawiskiem nowym w twórczości autora Zwycięzcy, poświęcił tym zagadnieniom wiele utworów poetyckich i przekładów”. W studium Prometeusz Żydowski tak pisał o war-

^x A. Drogoszewski, /. Żuławski „Zwycięzca”. „Prawda” 1910, nr 40, s. 13.

³⁷ Lista socjologów i filozofów, którzy sądzili, że idee i wierzenia religijne, mity i ideologie są decydującym czynnikiem życia społecznego, jest bardzo długa. Należy to socjolog francuski G.C. Bougle, teoretyk syndykalizmu G. Sorel, niemiec Max Weber in. Głównym jednak teoretykiem społecznej doniosłości religii był socjolog francuski Emil Durkheim. Por. J. Szczepański, Socjologia. Warszawa 19.61, s. 254.

^I! Żuławski dokonał poetyckiego przekładu wybranych fragmentów Starego Testamentu, które ukazały się we Lwowie 1905 r. pt. Xięgi niektóre z żydowskich pism Starego Zakonu wybrane. Ponadto w tomie Poezje t. II (1900) zamieścił cykl utworów poetyckich pt. Z Talmudu.

tości Biblii dla historii cywilizacji: „Historyk ma najzupełniejsze prawo zważania nie tylko na ludzkie pochodzenie Biblii: jest ona dla niego księgą nader ciekawą, zbiorem dokumentów powstałych w ciągu wieków i pokoleń ... wyrokuje

0    dziejach, życiu i pojęciach ludu, wśród którego te księgi powstały, pokazuje,.... jak różne były jego wierzenia, zapatrywania i moralność, od dzisiejszych”” . Taką właśnie próbą rekonstrukcji dziejów ludzkości na podstawie dokumentów religijnego kultu była nowa powieść.

Legł więc — podobnie jak w części pierwszej — solidny fundament wiedzy pod gmachem literackiej konstrukcji. Ale byt to fundament innej jakości, inny zatem musiał być rodzaj fantastyki. Księżycowe społeczeństwo kształtowała rzeczywistość ziemskich dziejów historycznych i społecznych, których treścią był podział klasowy i wynikający stąd wyzysk, bunty i strajki, wojny najeźdźcze, okupacja i próby wyzwolenia się narodów, wreszcie fanatyzm religijny i wyrosłe na jego gruncie sekty. Rozbudowanie tych składników zbliżało utwór żuławskiego do typu utopii, której prawzorem było dzieło Tomasza Moore’a oraz .Jo współczesnych pisarzowi socjologicznych fantazji H.G. Wellsa.

Dwie sprawy zajęły pisarza najbardziej: była to — wspomniana już — rola

1    znaczenie w społeczeństwie religijnego mitu i problemy społeczne, które w utworze nabierają dużego znaczenia, zazębiając się zresztą dość silnie.

I jedna i druga sprawa rozpatrzona w konwencjach ziemskich wydaje się być relacją współczesnych poglądów na te zagadnienia, które autor przyjmował.

Przejrzystą analogią był obraz religijnych wierzeń, ustylizowanych w swym najogólniejszym zarysie na wzór tradycji wiary chrześcijańskiej. Sugerowały to dzieje tego kultu: księżycowa „Biblia” będąca zbiorem objawień proroków i liczni jej w ciągu wieków interpretatorzy, aie zawsze zgodni w poglądach, łączyła ich jednak wspólna im wszystkim wiara w przyjście ... „Zwycięzcy”. „Każde nieszczęście i każda klęska miała swego proroka, który tym rychlejsze przyjście Zwycięzcy obiecywał, im cięższa na lud dola spadała””. Realizację tych wierzeń, wyrosłych na gruncie klęsk i nieszczęść uprawdopodobnił przybyły z ziemi młody poszukiwacz przygód, nie mający w sobie nic z Mesjasza. Nagromadzoną przez wieki tęsknotę i nadzieję księżycowy lud składał na barki Marka, który niespodziewanie obdarzony mianem Zwycięzcy-Zbawiciela nie zdołał przeciwstawić się tej legendzie, nie zdołał także udźwignąć jej ciężaru. Ożywiony szczerymi chęciami poprawy ich losu staje się Marek na księżycu społecznikiem.

Przyświecały mu idee zaprowadzenia społecznego ładu:

..... chcę wykorzenić zlo, jakie się między wami zagnieździło. Widzę wśród was

panów i niewolników, widzę bogatych i nędzarzy, pokrzywdzonych i krzywdzicieli. Widzę prawa okrutne i błędy, i zabobony, srogość z jednej, a z drugiej strony pobłażanie dla tych, którzy sobie umieją kupić bezkarność. Kobiety wasze są uciśnione.

^3,>J. Żuławski, Szkice literackie. Warszawa 1913, s. 179. ^S0J. Żuławski, Zwycięzca. Kraków 1959, ». 27.