94,95 (5)

znawczych mówi się o stylu literackim jako takim samym stylu społecznym jak wyżej omówione. Z lingwistycznego punktu widzenia jest to umotywowane o tyle, że wypowiedzi literackie, które są tego stylu realizacją, odznaczają się takimi właściwościami, które w tekstach powstałych w obrębie działania innych stylów społecznych nie występują. Można tu wskazać na takie zjawiska jak budowa wersyfikacyjna, która w' zasadzie - z małymi wyjątkami (np. hasła reklamowe, teksty mnemotechniczne) — nie pojawia się poza wypowiedziami literackimi. Charakterystyczny jest w^r tej materii także np. wybór słownictwa: w każdej epoce istnieje pewien zespół słów, które są odczuwane jako wyłącznie literackie, jako usprawiedliwione i właściwe tylko w literaturze, a sztuczne czy pretensjonalne, jeśli pojawią się np. w mowie potocznej.

Ów styl literacki nie może jednak być traktowany wyłącznie jako styl społeczny na tych samych prawach co inne, występuje bowiem między nimi zasadnicza różnica. Każdy ze stylów ograniczony jest do pewnego tylko zespołu środków, jest wyspecjalizowany ze względu na typ kontaktu międzyludzkiego, któremu służy. Natomiast w stylu wypowiedzi literackiej, czy też — jeśli się to uogólni — stylu literatury pięknej mogą być aktualizowane wszystkie strony i środki istniejące w obrębie danego systemu językowego oraz elementy poszczególnych społecznych stylów funkcjonalnych. Wracając do cytowanych wyżej określeń synonimicznych, przynależnych do różnych funkcjonalnych stylów społecznych, powiedzieć możemy, że w wypowiedzi literackiej może się pojawić każde z nich, jeśli jest umotywowane charakterem dzieła. Istnieją zresztą przykłady przejmowania elementów tego lub innego stylu społecznego. Na przykład Tuwim w poszczególnych fragmentach Wierszy o Małgorzatce wyzyskuje dla celów artystycznych właściwości stylu kancelaryjnego; styl publicystyczny występuje w poezji ulotnej z drugiej połowy XVIII w., w twórczości poetyckiej warszawskich pozytywistów itp.

Ta zdolność asymilowania przez wypowiedź literacką tego wszystkiego, co istnieje w języku, a także co istniało w poprzednich fazach jego rozwoju, co pojawia się w języku ogólnym i regionalnym, a także w poszczególnych stylach społecznych — nie znaczy, że jest ona workiem, do którego wszystko można wrzucić, w którym wszystko się zmieści. Przeciwnie. Ten właśnie fakt asymilowania wynika ze specyficznego charakteru wypowiedzi literackiej, z tego, że ma ona możliwości, by wszystko sprowadzić do swoich celów i dla nich wykorzystać. Asymilacja owa jest możliwa dlatego właśnie, że każdy element pojawiający się w wypowiedz? literackiej zyskuje szczególny sens.

Dla wypowiedzi literackiej punktem odniesienia o charakterze systemowym są również sposoby mówienia utrwalone w literaturze, a więc określone konwencje stylistyczne. Są one czymś zewnętrznym względem konkretnej wypowiedzi. Są także utrwalonym systemem mówienia, rozwijającym się według określonych zasad i charakteryzującym określony prąd literacki (np. romantyzm) czy określony typ wypowiedzi (np. sielankę czy balladę). Z tej racji mówi się o stylu epoki czy też o stylu poszczególnych gatunków literackich jako o zjawiskach szerszych, do których odw-oluje się konkretna wypowiedź.

Dzieło literackie osadzone jest więc w systemie językowym (w przeważającej liczbie wypadków systemie danego języka narodowego) oraz w pewnych podsystemach, znajdujących się w jego obrębie, a więc w stylach społecznych i konwencjach stylistycznych, wypracowanych przez literaturę w toku jej rozwoju. Styl konkretnej wypowiedzi ( w interesującym nas przypadku — utworu literackiego) stanowi wypadkową tego, do jakich elementów systemu językowego wypowiedź owa się odwołuje, oraz tego, w jaki sposób wykorzystuje te elementy, w jaki sposób je organizuje.

4. FUNKCJA ESTETYCZNA A ORGANIZACJA W YPOWIEDZI

W wypowiedzi literackiej zachodzą te same procesy językowe co w wypowiedziach innego typu, są one jednak w sposób swoisty kształtowane i modelowane przez fakt, że w jej obrębie pozycję dominującą ma funkcja estetyczna.

Zastanówmy się, jak przebiega to oddziaływanie na płaszczyźnie wyboru środków językowych i — następnie — ich układu. Oba zjawiska są czynnikami właściwymi wszelkiej wypowiedzi, jednakże w utworze literackim kształtują się w sposób swoisty. A więc o wyborze odpowiednich słów, zestawień frazeologicznych, struktur składniowych decyduje nie tylko ich zdolność przekazywania danej wiedzy o świecie, wyrażania przeżyć mówiącego czy oddziaływania na adresata, decydują o nim także zjawiska dokonujące się w samym obrębie znaku, zjawiska, które powodują swoistą jego wyrazistość.

Jeśli chodzi o wybór ze słownictwa danego języka narodowego, to możliwy jest on przez to, że język daje zawsze sposobność sformuło-

95