CCF20090701003

4 E. Cassirer — O teorii względności Einsteina

mu poznania. Takie ujęcie pozwoliło mu, jako jednemu z pierwszych historyków filozofii, umieść w swych książkach, obok takich klasyków jak Platon, Kartezjusz czy Kant, także matematyków, przyrodników czy nawet poetów. Do jego pism należą nie tylko liczne prace z dziedziny historii szeroko pojmowanego problemu poznania, takie jak choćby opisujące dzieje myśli ludzkiej od jej zarania po czasy nowożytne trzy pierwsze tomy monumentalnego dzieła Das Erkenntnisproblem in der Philo-sophie und Wissenschaft der neuren Zeit, studium poświęcone filozofii renesansu zatytułowane lndividuum und Kosmos in der Philosophie der Renaissance, czy syntetyczne ujęcie myśli oświeceniowej zawarte w książce Philosophie der Aufklarung, lecz także szereg pomniejszych prac poświęconych szczególnie rozwojowi nauk ścisłych. Jest autorem studiów dotyczących nauki antycznej (np.: Die Antike und die Entstehung der Exakten Wissenschaft), historii matematyki i przyrodoznawstwa (np.: Mathematische Mystik und mathematische Naturwissenschaft), Galileusza (min.: Wahrheitsbegriff und Warheitsproblem bei Galilei), a także Newtona (min.: Newton und Leibniz).

Tak rozległe badania historyczne dały Cassirerowi mocne podstawy dla prowadzenia wnikliwych badań teoriopoznawczych. Cassirer nie analizuje wyłącznie zastanych, historycznych przykładów z zakresu nauk ścisłych, lecz jako naoczny świadek wielu spektakularnych osiągnięć nauki przełomu XIX i XX wieku, usiłuje odnosić się do nich na bieżąco. Spod jego pióra wyszły zadziwiające niezwykłą jak na humanistę kompetencją, rozprawki poświęcone teoriopoznawczym aspektom rozwoju nowożytnej chemii i biologii (por. np. Das Erkenntnisproblem in der Philosophie und Wissenschaft der neuren Zeit, t. IV), logiki, matematyki i geometrii (por. tamże oraz Substanzbegriff und Funktionsbegrijf. Untersuchungen uber die Grundfragen der Erkenntiniskritik), mechaniki kwantowej (Determi-nismus und Indeterminismus in der modernen Physik), jak również prezentowana tu po raz pierwszy w języku polskim, pochodząca z 1921 roku, rozprawa O teorii względności Einsteina. Studium z teorii poznania (Zur Einstein ’schen Relatmtdtstheorie. Erkenntnistheoretische Betrachtungen). Problem poznania i nauk przyrodniczych stanowi także nieodłączny element jego koncepcji kultury (poświęcony jest mu cały trzeci tom Filozofii form symbolicznych). Rozprawy te, dzięki specyficznemu, „krytycznemu” podejściu do problemu nauk przyrodniczych oraz dzięki wnikliwości i kompetencji autora, pozwalają na uznanie Ernsta Cassirera za jednego z najoryginalniejszych teoretyków nauki.

Praca O teorii względności Einsteina stanowi wyjątkowo ciekawy wykład podstawowych filozoficznych problemów, jakie niesie z sobą tytułowa teoria i mimo dystansu czasowego, jaki dzieli współczesnego czytelnika od jej powstania, dzięki wspomnianemu specyficznemu sposobowi ujęcia tematu, wciąż można mówić o jej aktualności. W zamyśle autora prezentowane tutaj studium ma „zapoczątkować wzajemne porozumienie między filozofem i fizykiem w sprawie pytań, co do których oni wciąż znacznie się różnią”, pokazać konieczność i ustalić zasady wzajemnej współpracy, dzięki czemu i jeden, i drugi będą mogli ustrzec się w przyszłości wielu błędów, na które narażeni byli w dziejach poznania naukowego. Przeprowadzona przez Cassirera historyczna i teoriopoznaw-cza analiza rozwoju myśli ludzkiej w jej naukowej formie pokazuje, że myśl ta odnosiła największe sukcesy właśnie tam, gdzie miała miejsce wzajemna współpraca rozumu i empirii, zaś wszelkie próby oddzielenia spekulacji filozoficznej od nauk empirycznych, zazwyczaj prowadziły tę myśl na manowce. Najwspanialszego przykładu takiej współpracy dostarcza geneza i forma teorii Alberta Einsteina.

Cassirer znał Einsteina osobiście i przedstawił mu rękopis, o czym możemy się dowiedzieć z przedmowy do prezentowanej książki. Warto zwrócić uwagę na fakt, że mimo iż rozprawa ta ukazała się w momencie, w którym teoria względności wciąż wzbudzała wiele kontrowersji i sporów, Cassirer przyjmuje ją niemal bezkrytycznie. Jest przekonany o jej słuszności, traktując ją jako kolejne, konieczne ogniwo długiego łańcucha rozwoju filozofii i fizyki, za konieczny składnik całej struktury poznania. Według niego prawa fizyki, wprowadzone przez Galileusza i rozwinięte przez Newtona, zostały tylko potwierdzone i rozszerzone przez szczególną, a później ogólną teorię względności Einsteina.

Albert Einstein był twórcą dwóch pierwszych rewolucyjnych teorii współczesnej fizyki: sformułowanej w 1905 roku szczególnej teorii względności i ogólnej teorii względności, która powstała dziesięć lat później. Teorie te doprowadziły do głębokich zmian poglądów na naturę fundamentalnych dla fizyki pojęć czasu i przestrzeni. W fizyce klasycznej, której podstawą była mechanika, czas i przestrzeń były traktowane jako absolutne, to znaczy niezależne od obserwatora i od tego, jaki jest przestrzenny rozkład materii i jakie procesy w niej zachodzą. Fizycy byli przekonani, że absolutny czas jednakowo płynie w całym Wszechświecie i że równie ustalone i niezmienne są odległości między punktami przestrzeni. Innymi słowy, czas i przestrzeń stanowiły w fizyce klasycznej uniwersał-