CCF20090701005

8 E. Cassirer ~ O teorii względności Einsteina

prawie nieznane? Czy rozprawa O teorii względności Einsteina. Studium z teorii poznania może powiedzieć coś ważnego współczesnemu filozofowi nauki, czy też ma ona jedynie wartość historyczną? Odpowiedź na te pytania jest jednoznacznie pozytywna: dokonana przez Cassirera filozoficzna analiza obu teorii względności jest wartościowa, chociaż ma ona ponad osiemdziesiąt lat. Źródłem jej aktualności i filozoficznego znaczenia jest to, iż Cassirer jako kantysta analizuje teorię Einsteina z innego punktu widzenia niż czyni to filozof nauki.

Dla filozofa nauki teorie naukowe są dobrze potwierdzoną i opracowaną wiedzą o świecie. Analizując ich formalną strukturę i treść, stara się zrozumieć, co ważnego mówią one o budowie materii, o jej podstawowych składnikach, własnościach, oddziaływaniach. Współczesne nauki przyrodnicze dostarczają bogatej i w wielu aspektach kompletnej wiedzy

0    strukturze i dynamice materii, a kosmologia relatywistyczna opisuje historię wszechświata od początkowego Wielkiego Wybuchu aż do jego obecnego stanu. Dzięki jej wynikom wiele podstawowych pytań filozoficznych nabrało nowej treści i znaleziono nowe rozwiązania. Takim zagadnieniem, które z nierozwiązalnego pytania filozoficznego przekształciło się w dobrze postawiony problem naukowy jest to, czy świat istniał wiecznie, czy też ma określoną, skończoną historię. Teoria Wielkiego Wybuchu prowadzi do wniosku, że wszechświat, w którym żyjemy rozpoczął swoje istnienie ponad 13 mld lat temu. Korzystając z wielu działów fizyki opisuje ona, jak pojawiały się i kształtowały obiekty fizyczne tworzące coraz wyższe szczeble budowy materii, poczynając od cząstek elementarnych, a kończąc na galaktykach i ich skupiskach. Filozof nauki stawia także pytania dotyczące wiarygodności wiedzy naukowej, jej zależności od społecznych uwarunkowań uczonych, ich poglądów religijnych

1    filozoficznych, tradycji itp. Innymi słowy, porusza się on na płaszczyźnie szeroko rozumianej teorii poznania. Stara się zrozumieć naukę, wydobyć z niej filozoficzne założenia i konsekwencje, określić granice ludzkiego poznania. W taki sposób podchodzi on między innymi do ogólnej teorii względności, której poświęcona jest rozprawa Cassirera.

Podejście Immanuela Kanta do wiedzy naukowej było inne. Zafascynowany osiągnięciami mechaniki klasycznej i przekonany o jej prawdziwości, znając jednocześnie sceptyczne argumenty przeciwko możliwości istnienia wiedzy pewnej, postanowił rozstrzygnąć sprawę, przechodząc na wyższy, teoretyczny poziom filozoficznej analizy nauki empirycznej. Zamiast zastanawiać się nad historią, stanem aktualnym i treścią nauk przyrodniczych postawił pytanie o to, dzięki czemu są w ogóle możliwe zmatematyzowane nauki empiryczne, takie jak mechanika klasyczna. Odpowiedzi na to pytanie, przyjmujące ostatecznie formę Jak są możliwe sądy syntetyczne a priori ?” dostarcza dokonana przez niego „krytyka czystego rozumu”. Dzięki niej udało mu się wyodrębnić i uzasadnić, w jego mniemaniu wszystkie możliwe, naczelne funkcje syntezy zjawisk i procesów mających miejsce w przyrodzie. Formy naoczności (czas i przestrzeń), dzięki którym możemy oglądać zjawiska jako występujące obok siebie w przestrzeni lub następujące po sobie w czasie oraz kategorie intelektu (ilości, jakości, stosunku i modalności), dzięki którym możemy pomyśleć je jako powiązane ze sobą na przykład przyczynowo, są apriorycznymi, a przez to koniecznymi warunkami wszelkiego doświadczenia i nauki.

Rozprawa Ernsta Cassirera O teorii względności Einsteina ma w pewnym sensie pełnić analogiczną rolę w stosunku do fizyki relatywistycznej, co Kantowska Krytyka czystego rozumu w stosunku do fizyki klasycznej. Oczywiste jest jednak, że Cassirer stoi przed zadaniem nieporównywalnie mniej złożonym. Musi on tylko, zdawszy sobie sprawę, że wobec istotnych przemian w fizyce, jakie zaszły od czasów królewieckiego filozofa, „archimedesowy punkt, na którym [Kant] się oparł, i w oparciu

0    który usiłował ruszyć z posad cały system poznania, nie może się już jawić jako punkt ustalony bezwarunkowo”, pokazać jakim teoretycznym uwarunkowaniom ten punkt podlega. Co za tym idzie, musi wykazać, że taki „archimedesowy”, bezwarunkowy punkt podparcia systemu poznania nie tylko nie jest owemu systemowi potrzebny, lecz nie jest w ogóle możliwy do wskazania. Cassirer staje przed pytaniem, jakim zmianom musi ulec nauka Kanta, która, jako ściśle związana z losami fizyki klasycznej, nie może pozostać nieczuła na zasadnicze przemiany zachodzące w tej ostatniej. Czy filozofia krytyczna może równie skutecznie jak w przypadku przyrodoznawstwa galileuszowsko-newtonowskiego posłużyć do analizy zjawisk i procesów badanych przez Plancka, Poincarego czy Einsteina? „Czy nauka o estetyce transcendentalnej daje wystarczająco szeroki

1    mocny fundament, by udźwignąć oprócz gmachu mechaniki Newtona także gmach fizyki współczesnej?”.

Z punktu widzenia teorii względności największą uwagę należy poświęcić właśnie Kaniowskiej estetyce transcendentalnej - teorii czasu i przestrzeni. Z określeniem własności czasu nie ma kłopotów, ponieważ jako jednowymiarowy, ciągły parametr porządkujący następstwo zdarzeń