CCF20090701008

14 E. Cassirer - O teorii względności Einsteina

Zawarte w prezentowanej pracy rozważania pokazują, że tak jak teoria względności nie unieważnia bynajmniej klasycznego przyrodoznawstwa, lecz tym bardziej je potwierdza wewnątrz ściśle określonego kręgu warunków, zaś geometria Euklidesowa nie staje się dla przyrodoznawstwa bezużyteczna, lecz zachowuje ważność jako skrajny przypadek (przestrzeń

0    zerowym zakrzywieniu), tak też rzecz ma się z filozofią Kanta. Nie została ona - przynajmniej co do metody, którą Kant stworzył i którą się posługiwał - „zdezaktualizowana” wraz z mechaniką kwantową czy też wraz odkryciem przestrzeni o większej ilości wymiarów niż geometria Euklidesa, lecz jedynie postawiona przed nowym zadaniem. Zadanie to będzie możliwe do zrealizowania, kiedy, zgodnie z zaleceniem Cassirera, „na bazie założeń Kanta wykroczymy poza Kanta” i uznamy analizowane przez Kanta newtonowskie przyrodoznawstwo za jedną z wielu możliwych „form symbolicznych”. Tym samym przypiszemy mu właściwe miejsce w całej, rozumianej dużo szerzej niż rozumiał ją Kant, lecz zbudowanej zgodnie z jego głównymi założeniami, strukturze poznania. Struktura ta obejmuje nie tylko nauki ścisłe, ale rozciąga się na wszystkie inne możliwe formy symboliczne takie jak mit, język, historia, religia czy sztuka, wyczerpująco opracowane w Cassirerowskiej Filozofii form symbolicznych

1    udostępnione szerokiej publiczności w jego Eseju o człowieku.

Rozprawa Cassirera pokazuje, jak rozwój nauki pozwala głębiej zrozumieć filozofię Kanta. Jest także wartościowa i aktualna dla filozofii nauki, ponieważ daje przykład tego, jak głęboko można wniknąć w istotę naukowego obrazu świata, stosując kantowską metodę. Podziwiając jak wiele z teorii względności zrozumiał Cassirer w okresie, gdy teoria ta była w początkowym stadium rozwoju, można postawić tezę, że podobna kantowska analiza aktualnego stanu fizyki i nauk pokrewnych mogłaby uporządkować wiele spraw, nad którymi dyskutują obecnie uczeni i filozofowie.

Od czasów pionierskich prac Einsteina wiele się w fizyce zmieniło. Ogólna teoria względności nadal należy do jądra obecnej fizyki, jednak dzięki fizyce kwantowej uczeni są coraz bardziej przekonani, że stanowiąca jej istotę koncepcja ciągłej przestrzeni metrycznej jest przybliżonym opisem materii i powinna być zastąpiona przez pojęcie zgodne z podejściem fizyki kwantowej. Ustalono, dla jakich odległości klasyczne pojęcia przestrzeni i czasu tracą swoją adekwatność. Fizycy coraz częściej korzystają też z dodatkowych wymiarów przestrzeni, których w sferze zjawisk makroskopowych nie można obserwować, a o których istnieniu i własnościach dowiadujemy się z eksperymentów prowadzonych w świecie cząstek elementarnych. Dodanie tych wymiarów do obserwowanych przestrzeni nie sprawia kłopotu, ponieważ pojęcie to obejmuje także teoretyczny język, za pomocą którego uczeni porządkują i opisują wyniki doświadczeń.

Krytyka poznania jako metoda poszukiwania naczelnych mechanizmów porządkowania zjawisk mogłaby spróbować zmierzyć się z problemami stawianymi przez mechanikę kwantową czy teorię chaosu. Teoria kwantów pokazuje przede wszystkim, iż pewne procesy, takie jak na przykład promieniotwórczy rozkład jąder, nie mają swojej przyczyny, zachodząc w czysto statystyczny sposób. Prowadzi to do uzasadnionych wątpliwości czy kantowskie pojęcie przyczynowości ma tak uniwersalny zasięg, jak sądził jego twórca. Problem ten podjął Cassirer w jednej ze swoich późniejszych prac Determinismus und Indeterminismus in der modernen Physik, wskazując na to, iż rozwiązaniem może być powszechnie obecnie stosowane pojęcie przyczynowości statystycznej. Inną dziedziną, której Cassirer nie doczekał, a która poszerzyła w pewnym sensie pojecie przyczynowości, jest teoria chaosu. Teoria ta pokazuje, że nawet stosunkowo prosty układ mechaniczny, podlegający ścisłym prawom przyczynowym, może działać w nieprzewidywalny, pozornie chaotyczny sposób, ukrywając swój przyczynowy charakter.

Widać zatem, że zaprezentowana tu rozprawa O teorii względności Einsteina. Studium z teorii poznania ma wiele ważnych rzeczy do powiedzenia współczesnemu filozofowi przyrody, a z kolei filozof ten może wskazać zwolennikom filozofii Kanta aktualne problemy filozofii nauki, których analiza przeprowadzona z punktu widzenia krytyki poznania, mogłaby dać rezultaty tak ciekawe jak to, co o teorii względności powiedział Cassirer,

Michał Tempczyk