CCF20090701007

12 E. Cassirer - O teorii względności Einsteina

gnięć dotyczących problemu istnienia obiektów fizycznych. Cassirerow-ska krytyka poznania nie odmawia analizowanym pojęciom prawdy, obiektywności czy realności, lecz ustala ich miejsce w procesie poznania. Tym samym ustala jednak takie pojęcie prawdy, obiektywności i realności, które nie wymaga porównania z jakąś daną „rzeczywistością w sobie”, lecz przeciwnie - dopiero syntetyczne powiązanie zjawisk według tych pojęć, ujęcie ich w jednolitą formę, umożliwia rzeczywistość. W konsekwencji, jak pisze Cassirer, „refleksja teoriopoznawcza prowadzi nas zawsze do poglądu, że to, co różne nauki nazywają ‘przedmiotem’ nie jest czymś ustalonym raz na zawsze i danym w sobie, lecz że zawsze zostaje najpierw określone przez obowiązujące w danym momencie stanowisko poznawcze”. Takich form ujmowania, takich „stanowisk poznawczych” można wskazać wiele, począwszy od wielości geometrii, a skończywszy na Cassirerowskim systemie form symbolicznych, jednak w żadnym wypadku nie można próbować ustalać absolutnej wyższości którejś z nich nad inną. Wszystkie tego rodzaju próby prowadziłyby nieuchronnie do „dogmatycznej” metafizyki, bowiem uzasadnienie wyższości jednej formy poznania nad drugą wymagałoby probierza, który nie może być dany w doświadczeniu, a zatem zawsze miałoby charakter niemeryto-ryczny - podobnie jak wszelkie fizyczne próby wskazania absolutnego punktu odniesienia, względem którego chcielibyśmy mierzyć absolutny czas czy ustalić absolutne miejsce.

Podstawowym teoretycznym warunkiem krytycznej teorii poznania, jak i Einsteinowskiej teorii względności jest nie tylko świadomość nieskończonej różnorodności zjawisk (tego, co mierzone), lecz także nieskończonej różnorodności form ich ujmowania (tego, co mierzy). Jednak ta nieskończoność form ujmowania nie niesie z sobą całkowitej dowolności, lecz ma prowadzić do Planckowskiej Jedności fizycznego obrazu świata” opartej na systematycznych związkach wewnątrz całościowo pojmowanego systemu przyrodoznawstwa. Słowami Cassirera: „tak jak to, co mierzone jest nieograniczone co do liczby, tak również to, co mierzy może przedstawiać się na nieskończenie wiele nieskończenie odmiennych sposobów - jedność, której szukamy i której wymagamy nie leży ani w jednym ani w drugim elemencie, lecz po prostu w formie ich wzajemnego powiązania, tzn. w logicznych warunkach samej operacji pomiaru”. Jedność taka jest zawsze tylko ideą, wyznaczającą kierunek rozwoju poznania naukowego, ponieważ wciąż pojawiają się nowe formy ujmowania, nowe pojęcia substancji i przyczynowości, które, uświadomiwszy sobie ich rolę w jednolitym systemie przyrody, także da się włączyć w ten całościowy obraz.

Dla Kanta „ustalony kodeks fizycznej «prawdy»” zawarty był w formie klasycznego newtonowsko-galileuszowskiego przyrodoznawstwa, kategorie substancji i przyczynowości zostały przez niego określone właśnie względem tego systemu, jednak dalszy rozwój nowożytnej nauki pokazał, że to, co w klasycznej fizyce uznawane jest za „prawdę”, z punktu widzenia fizyki relatywistycznej za taką uznane być nie może, a przynajmniej nie w sensie absolutnym. Jakiś fakt może być uznany za prawdziwy bądź fałszywy jedynie względem pewnego określonego obserwatora w obrębie ściśle określonego systemu uzasadniania; jakieś twierdzenie geometryczne tylko względem określonej geometrii; pomiar zaś względem określonego systemu pomiarowego. Nie można jednak poprzestać jedynie na konstatacji owej względności - musimy stworzyć jej teorię. Musimy wznieść się na wyższy poziom refleksji epistemologicznej i stworzyć teorię względności, która zapewni nam wspomnianą „jedność obrazu świata”, a zatem podać jasno określone reguły „transformacji i permu-tacji”, reguły umożliwiające przekład jednego systemu uzasadniania na inny, jednej geometrii na drugą i w końcu, określonego systemu pomiarowego na inny system.

Cassirer w omawianej pracy sporo miejsca poświęca także dziejom pojęcia względności, które z punktu widzenia dogmatycznej metafizyki zawsze wiązało się ze sceptycyzmem. To właśnie względność zawsze stawała na drodze do „właściwego” poznania „prawdziwej” rzeczywistości, uniemożliwiała wiedzę pewną i uniwersalną. Według Cassirera zarówno sceptycyzm antyczny, jak i nowożytny sceptycyzm Hume’a wynikał z przeciwstawienia względności bądź zjawisk, bądź doznań, wymaganiu poznania jakiejś „rzeczywistości samej w sobie” w postaci substancji rzeczy lub uniwersalnego prawa. „Podczas gdy sceptycyzm antyczny opiera się w zupełności na milczącym założeniu absolutnych rzeczy, Hume’owski spoczywa na założeniu absolutnych wrażeń zmysłowych” - czytamy w rozdziale zatytułowanym Filozoficzna koncepcja prawdy a teoria względności. Prowadzi to do interesującego wniosku, że podstawą wszelkiego sceptycyzmu jest zawsze jakieś ukryte założenie o charakterze metafizycznym. Tymczasem, jak tego dowodzą obie teorie Einsteina i co potwierdzają filozoficzne rozważania Ernsta Cassirera, to właśnie względność jest warunkiem sytuacji poznawczej w ogóle i nie tylko nie utrudnia nam poznania rzeczywistości, ale to poznanie umożliwia.