CCF20090701006

10 E, Cassirer - O teorii względności Einsteina

ma on prostą strukturę osi liczbowej. Trudniejszym problemem było określenie, jakie są podstawowe, niezbywalne własności ludzkiego przestrzennego widzenia świata. Kant odpowiedział na to jednoznacznie, ponieważ w tym czasie czysta matematyka jak i fizyka znały tylko jedną geometrię - 3-wymiarową przestrzeń Euklidesa. W tej sytuacji Kant doszedł do wniosku, że widzieć otaczający nas świat możemy tylko w tej przestrzeni, że umysł ludzki nie potrafi wyobrazić sobie przestrzeni o innej geometrii, a także, że geometria Euklidesa musi leżeć u podstaw fizyki niezależnie od stadium rozwoju tej ostatniej.

Pogląd Kanta na istotę i własności przestrzeni okazał się niezadowalający już kilkanaście lat po jego śmierci, gdy matematycy odkryli przestrzenie nieeuklidesowe, pokazując w ten sposób, że ludzkie możliwości poznawcze są w tej dziedzinie szersze niż sądził Kant, co zdaniem niektórych wskazywało na ograniczenia jego filozofii. Jednak po głębszej analizie i dokładniejszym przyjrzeniu się koncepcji przestrzeni okazuje się, iż czyste formy naoczności są czymś bardziej pierwotnym i ogólniejszym od ich realizacji w nauce i, co za tym idzie, należy je rozumieć znacznie szerzej niż rozumiał je Immanuel Kant. Nie oznacza to jednak, że należy odrzucić i uznać za błędną Kaniowską metodę transcendentalną, ale że należy uwolnić ją jedynie od pewnych ograniczeń, na jakie była skazana w ówczesnym stanie przyrodoznawstwa. Przestrzeń jako czysta forma zawiera w sobie zarówno geometrię euklidesową, jak i nieeuklidesową i jest pojęciem ogólniejszym od nich. W pojęciu przestrzeni mieści się jakaś geometria ustalająca metryczne związki między jej punktami, lecz odpowiedź na pytanie, jaka jest geometria świata, w którym żyjemy, należy do nauki, a nie do filozofii. Jak pisze Cassirer w rozdziale poświęconym geometrii „nie chodzi już o to, czym przestrzeń ,jest”, ani tym czy jest jej przypisany jakikolwiek określony, czy to Euklidesowy, czy Riemma-nowski, czy też pochodzący od Łobaczewskiego charakter, lecz raczej

0    to, jaki użytek można zrobić z różnych systemów założeń geometrycznych w przedstawianiu zjawisk przyrody i ich zależności względem praw”. Dzięki oderwaniu geometrii, jako teorii matematycznej, od intuicji

1    wyników fizyki nastąpił w XIX wieku szybki rozwój geometrii i na początku ubiegłego stulecia fizycy mieli do wyboru bogaty i różnorodny zbiór teorii przestrzeni o różnych geometriach. Geometrie te przydały się, ponieważ obie teorie względności zmieniły i uogólniły naukową wiedzę dotyczącą czasu, przestrzeni i materii. Tak jak była o tym mowa, najpierw szczególna teoria względności połączyła czas i przestrzeń w jeden obiekt, pokazując w ten sposób, że obie podstawowe dla fizyki formy naoczno-ści, traktowane jako niezależne, są w istocie powiązane ze sobą, Z kolei teoria ogólna, uzależniając geometrię od materii, korzysta z matematycznej teorii przestrzeni o zmiennej geometrii.

Filozoficzna analiza tych zmian, prowadzona z punktu widzenia filozofii krytycznej jest treścią rozprawy Cassirera. Pokazuje on, jak proces zmiany i uogólniania fizycznej wiedzy o przestrzeni wzbogaca i pogłębia zrozumienie teorii Kanta, uwalniając teorię czystych form naoczności od jej niepotrzebnego i prowadzącego na manowce powiązania z empiryczną wiedzą o świecie. Kant, a za nim Cassirer, pytał o warunki umożliwiające poznanie świata a zatem o warunki możliwości badających go ścisłych nauk empirycznych. Warunki te powinny być niezależne od treści i rezultatów tych nauk i do takiego właśnie wniosku prowadzą dzieje fizyki relatywistycznej.

W swej wcześniejszej o ponad dziesięć lat książce Substanzbegriff md Funktionsbegriff, a także w swym największym dziele Das Erkenntnispro~ blem in der Philosophie und Wissenschaft der neuren Zeit Cassirer przedstawia przebieg historycznego rozwoju najważniejszych pytań i problemów, wobec których stawała myśl ludzka. Według niego kierunek postępu szeroko pojętego poznania wyznacza tendencja stopniowej przemiany rozumienia podstawowych pojęć zmierzającą od pojęcia substancji w stronę pojęcia funkcji. Na wysokim szczeblu rozwoju poznania fizyka czy filozofa nie interesuje już stała „substancja rzeczy”, lecz „funkcja przedmiotu” - jego stałe relacje względem innych przedmiotów tego samego systemu uzasadniania. Taki wniosek umotywowany w wymienionych dziełach z czysto teoriopoznawczego bądź historycznego punktu widzenia zostaje, w sposób o jakim Cassirer mógł tylko marzyć, potwierdzony przez Einsteina i jego teorię. Prezentowana tu rozprawa dotycząca tej teorii pokazuje losy myśli naukowej, które doprowadziły do jej powstania. Możemy w niej przeczytać jak wyglądała ewolucja podstawowych pojęć fizycznych, takich jak materia, atom, przestrzeń i czas, które początkowo rozumiane jako samoistne substancje, a zatem jako „pojęcia rzeczy” przekształciły się w „pojęcia miary”. Możemy także wraz z Cas-sirerem prześledzić jak, na przykład pojęcie eteru, będące tylko konsekwencją jakiejś, nie tylko nieuzasadnionej, lecz także w ogóle nieuzasadnial-nej, „dogmatycznej” potrzeby wskazania absolutnego punktu odniesienia, było stopniowo odsuwane, by w końcu całkowicie zniknąć z współczesnego przyrodoznawstwa. Prowadzi to do bardzo interesujących rozstrzy-