CCF20090701012

I - Pojęcie miary i pojęcie rzeczy 23

układach świata: ptolemeuszowym i kopernikowym Galileusza jest pełen tego rodzaju rozważań - a jego arystotelesowscy oponenci mogli zarzucać mu, że poświęcił więcej lat na studiowanie filozofii niż miesięcy na studiowanie fizyki. Kepler położył fundamenty dla swych prac o ruchu Marsa i harmonii świata w rozprawie Apologia pro Tychonem contra Ursum, w której daje kompletny, czysto metodologicznie ukierunkowany wykład hipotez i ich różnorodnych podstawowych form; wykaz, za pomocą którego stworzył właściwie nowożytne pojęcie teorii fizycznej i wypełnił je określoną konkretną treścią. Również Newton, rozważając strukturę świata, powraca do najbardziej ogólnych podstawowych praw poznania fizycznego, do Regulae philosophandi. W nowszych czasach H e 1 m h o 11 z poprzedza swą pracę Ober der Erhaltung der Krąft (1847), rozważaniami o zasadzie przyczynowości jako ogólnym podstawowym założeniu wszelkiej „pojmowalności przyrody” - zaś Heinrich Hertz wyraźnie twierdzi w przedmowie do swej pracy Prinzipien der Mechanik (1894), że tym, co w tym dziele nowe i co on sam w nim szczególnie ceni, jest „porządek i układ całości, a zatem logiczna, bądź jak kto woli filozoficzna strona przedmiotu”¹. Wszystkie te wielkie historyczne przykłady wewnętrznego powiązania problemów teoriopoznawczych i fizycznych zostały jednak znacznie przewyższone przez sposób, w jaki powiązanie to zostało potwierdzone założeniami teorii względności. Sam Einstein, - zwłaszcza gdy idzie o uzasadnienie przejścia od szczególnej do ogólnej teorii względności - w pierwszym rzędzie podpiera się motywami teorio-poznawczymi, którym, obok czysto empirycznych i fizycznych podstaw, przyznaje znaczenie decydujące². Już szczególna teoria względności znajduje się w takim punkcie, w którym jej przewaga nad innymi wyjaśnieniami - jak choćby nad hipotezą skrócenia Lorentza - została oparta nie tyle na jej treści empirycznej, co na jej czysto logicznej formie, nie tyle na fizycznej, co ogólnej systematycznej wartości³. Także pod tym względem zachowuje ważność zarysowane przez Plancka porównanie między teorią względności a Kopemikańskim przewrotem w kosmologii⁴. Koncepcja Kopernika w czasie, w którym została ogłoszona, także nie mogła wskazywać na żaden szczególny nowy „fakt”, mocą którego bezwzględnie żądałaby odsunięcia wszystkich wcześniejszych teorii astronomicznych - ale jej wartość i właściwa siła przekonywania polegała na zasadniczej i systematycznej jasności, która wraz z nią rozpostarła się nad całością przyrodoznawstwa. Podobnie teoria względności, biorąc swój początek z krytyki pojęcia czasu, nie tylko rozciąga swe zastosowania i konsekwencje na teoriopoznawcze pole problemowe, lecz swój pierwszy impuls czerpie właśnie z tego pola. To, że nauki - w szczególności zaś matematyka i ścisłe przyrodoznawstwo - dostarczają krytyce poznania istotnego materiału jest, od czasów Kanta, poglądem niepodlega-jącym dyskusji; tutaj jednak ten materiał jest oferowany filozofii w pewnej f o r m i e, która sama już ze swej istoty jest w jakiś określony sposób teoriopoznawczo zinterpretowana i opracowana.

Zatem teoria względności stawia system mechaniki klasycznej wobec nowego naukowego problemu, z którym musi się zmierzyć także filozofia krytyczna. Skoro Kant - jak w wielu miejscach pouczają i dowodzą wszechstronnie dzieła o Kancie autorstwa Hermanna Cohena - nie zamierzał nic innego, jak tylko filozoficznie usystematyzować Newtonowskie przyrodoznawstwo — to czy wobec tego jego nauka nie jest z konieczności związana z losami newtonowskiego przyrodoznawstwa i czy nie musi podlegać wszelkim zmianom w nim zachodzącym, także pośrednio zmianom kształtu podstawowych doktryn filozofii krytycznej? Czy nauka o estetyce transcendentalnej daje wystarczająco szeroki i mocny fundament, by udźwignąć oprócz gmachu mechaniki Newtona także gmach fizyki współczesnej? Od odpowiedzi na te pytania będzie zależał przyszły rozwój krytyki poznania. Gdyby okazało się, że współczesna fizyczna na-oczność przestrzeni i czasu wybiega ostatecznie tak daleko poza Kanta, jak poza Newtona, wówczas przyszedłby czas, aby na bazie założeń Kanta wykroczyć poza Kanta. Bowiem zamiarem Krytyki czystego rozumu nie było włożenie poznania filozoficznego w określony raz na zawsze dogmatyczny system pojęć, lecz otwarcie go na „ciągły postęp nauki”, w którym może mieć miejsce zawsze tylko relatywny, nigdy zaś absolutny punkt zatrzymania i spoczynku.

Jednak teoria poznania, tak blisko związana swym własnym losem z postępem nauk ścisłych, musi stawić czoła zadaniom, które zostały przed nią postawione z pełną metodyczną niezależnością. Staje ona wobec fizyki w tej samej relacji, w której, zgodnie z nauką Kanta, „intelekt” (Yerstand) staje wobec doświadczenia i przyrody: musi ona zwrócić się do przyrody „by zostać przez nią pouczona, lecz nie w roli ucznia, który daje sobie wmówić wszystko, co zechce nauczyciel, lecz w charakterze

1

   Zob. Helmholtz (29, s. 4); H. Hertz (31, s. XXVII).

2

   Zob. Einstein (17, s. 8).

3

   Więcej na ten temat, poniżej, rozdz. II.

4

   Zob. Planck (68), s. 117 i nast.