CCF20090701016

I - Pojęcie miary i pojęcie rzeczy 31

ale szczególny punkt w przestrzeni był traktowany jako samoistna realność, która w konsekwencji dysponowała także szczególną siłą. W dążeniu ciał do ich „naturalnego miejsca”, w parciu powietrza i ognia ku górze i w opadaniu ciężkich mas ku dołowi siła ta wydawała się być dana jako bezpośrednio pewna empiryczna realność. Kiedy tylko rozpatrzy się te wszystkie zasadnicze rysy, nie tylko starożytnej astronomii i kosmologii, lecz także starożytnej fizyki, będzie można zrozumieć śmiałość nowej intelektualnej o r i e ntacj i, wynikającej z kopemikańskiego systemu świata. Jedna z najbardziej utrwalonych i pewnych realności, na której myśl grecka zbudowała swój obraz świata, teraz stała się zwykłą iluzją, czysto „subiektywnym” określeniem. Już pierwsi zwolennicy nowej nauki wyciągnęli rozstrzygające wnioski w odniesieniu do teorii miejsca. To co, na przykład Gilbert zarzuca arystotelesowskiej fizyce i kosmologii to przede wszystkim ten teoriopoznawczy moment, fakt, że zacierają się w nich granice pomiędzy tym, co idealne i tym, co realne. Różnice należące tylko do naszej myśli, do naszej subiektywnej refleksji, zmieniają się przez to w obiektywno-rzeczowe opozycje. W rzeczywistości jednak, żadne miejsce w przyrodzie samej w sobie nie przeciwstawia się żadnemu innemu, ale może być mowa jedynie o różnicach wzajemnego położenia c i ał i mas materialnych. „To nie miejsce jest tym, co z natury rzeczy działa i wytwarza, co decyduje o spoczynku czy i ruchu ciał. Bowiem nie jest ono samo w sobie ani bytem, ani przyczyną sprawczą; to raczej ciała mocą tkwiącej w nich siły określają swe wzajemne miejsce i położenie. Miejsce jest niczym; nie istnieje i nie wywiera żadnej siły, a wszelkie moce przyrody są zawarte i ugruntowane w samych ciałach” (7,1, 360 i nast.). Zgodnie z tym to, co nazywamy „prawdziwym miejscem” jakiegoś ciała nigdy nie jest nam dane jako jego bezpośrednia zmysłowo ujmowana własność, ale zawsze musi być stwierdzone i ustalone na podstawie obliczenia i „arytmetyki sił” we wszechświecie. Wszelkie określenie miejsca - jak Kepler ostro i jasno wyraził ten pogląd, wynikający dla niego zarówno ze spekulacji astronomicznych, jak z jego studiów nad fizjologiczną optyką i z analizy ogólnego problemu percepcji - jest dziełem umysłu: omnis locatio mentis est opus (37, II, 55, por. 7, 1, 339). Od tego punktu otwiera się droga dla Galileuszowskiego ugruntowania dynamiki: bowiem odkąd miejsce przestało być czymś realnym, znikło pytanie o podstawę miejsca jakiegoś ciała i o podstawę jego przywiązania do jednego i tego samego miejsca. Obiektywno-fizyczna realność przechodzi od miejsca do zmiany miejsca, do ruchu i czynników, przez które zostaje on określony jako wielkość. Jeżeli możliwe jest tego rodzaju określenie w sposób jednoznaczny, wówczas tożsamość i trwałość, dotychczas przypisane czystemu miejscu, muszą przejść do ruchu; ruch musi posiadać tego rodzaju „byt” -coz punktu widzenia fizyki oznacza stałą wartość liczbową. To żądanie stałej liczbowej znajduje wyraz i realizację w zasadzie bezwładności. Znów tutaj widać jak blisko stykały się u Galileusza matematyczne motywy jego myśli z motywami ontolo-gicznymi - jak jego ujęcie i określenie bytu oddziaływało na jego ujęcie i określenie miary. Nowa, znaleziona w bezwładności i pojęciu jednostajnego przyspieszenia miara, pociąga za sobą także nowe określenie realności. W przeciwieństwie do miejsca, które jest nieskończenie wieloznaczne i zróżnicowane w zależności od wyboru układu odniesienia, ruch inercyjny wydaje się być prawdziwą wewnętrzną własnością ciał, która należy do nich „samych w sobie” i bez oglądania się na jakiś określony system porównywania i pomiaru. Prędkość układu materialnego jest czymś więcej niż tylko parametrem obliczeniowym; nie tylko rzeczywiście ną-leży do systemu, ale definiuje jego rzeczywistość, skoro określa jego vis viva (lebendige Kraft), to znaczy miarę jego dynamicznego oddziaływania. Fizyka Galileusza wierzyła, że w tej mierze ruchu, którą odkryła i uzasadniła, w różniczkowym ilorazie przestrzeni i czasu, osiągnęła istotę wszelkiego fizycznego bytu, że zdefiniowała i uchwyciła intensywną realność ruchu. Dzięki tej realności rozważania dynamiczne odróżniają się od czysto foronomicznych¹. Pojęcie „stanu ruchu” niejako zwykła wielkość porównawcza, lecz jako istotny element należący wewnętrznie do poruszającego się systemu, teraz staje się właściwym znakiem i cechą fizycznej realności. Także Leibniz w swym ugruntowaniu dynamiki stoi przez cały czas na stanowisku, które staje się dla niego zarazem punktem wyjścia do nowej metafizyki siły. Ruch pojmowany jako zwykła zmiana miejsca w sensie czysto foronomicznym - jak wyjaśnia - sam pozostaje zawsze czymś czysto relatywnym; staje się on wyrazem właściwej fizycznej i metafizycznej realności, tylko kiedy dodajemy do niego wewnętrzną dynamiczną zasadę, siłę pojmowaną jako „źródłowo zaszczepiona zasada stałości i zmiany” {principium mutationis et perseverantiae insitum) (42, VI, 100; por. 5, s. 290 i nast). We wszystkich tych przykładach jasno uwydatnia się to, jak ostro z jednej strony nowożytne przyrodoznawstwo

⁷ [Przyp. tłum.]. Foronomia {Phoronomie) - nauka traktująca materię jako to, co porusza się. w przestrzeni. Por. np. I. Kant, Metaphysische Anfangsgriinde der Naturwissenschaft.