CCF20130915006

spójników „i” — w trzecim wersie. Przy synonimicznym charakterze czasowników „patrzy” i „śledzi” podkreślał on jedynie retoryczny charakter wypowiedzi. Niezbyt fortunną (ale amfibrachiczną!) formę „przygarnąć” zamieniono na prostszą „zgarnąć”. W strofie trzeciej usunięte zostało inicjalne wykrzyknienie w wersie pierwszym, nacechowane patosem.

Podobne zmiany zaszły w całym wierszu Kasprowicza, liczącym kilkanaście strof. Wskutek rezygnacji z toku sylabotonicznego zbyteczny okazał się przede wszystkim cały szereg przysłówków, zaimków, wykrzyk-nień, podnoszących ton utworu i nadających mu znamię retoryczności. Zmieniła się linia intonacyjna: znikła harmonia, melodyjność - ale podmiot mówiący zyskał na naturalności i bezpośredniości.

W zakresie leksyki i frazeologii - także charakteryzujących podmiot liryczny - organizacja wierszowa pełni wyraźną rolę: wyrazy czy zdania, pewne konstrukcje słowne może uwypuklać lub usuwać w cień, zmieniając w ten sposób ich znaczenie. Stanowi ona bowiem, jak zresztą we wszystkich wypadkach, jak gdyby kontekst utworu. Dzięki kontekstowi - np. występowaniu w ramach jednego wersu - pomiędzy wyrazami czy zdaniami przedzielonymi granicami składniowymi nawiązuje się łączność. Tak w znanym oktostychu Iwaszkiewicza Noc w polu - wypowiedzenia nie funkcjonują jako niezależne całości, ale wchodzą w skład obszerniejszych, trzyzdaniowych jednostek:

Jadą, jadą. Koła turkocą. Nocą jadą.

Bliżej, dalej. Jaśni panowie. Chłopi drogą.

Obecność wierszowego kontekstu zakłóca linearny układ utworu i jego progresywny charakter. Kontekst wierszowy wprowadza bowiem dodatkowe elementy równoczesności - np. sylaba może być jednocześnie nacechowana akcentem wyrazowym i wierszowym - a ponadto określać może postać tekstu w kierunku odwrotnym do właściwej układowi linearnemu progresywności. W cytowanym wierszu Iwaszkiewicza prawidłowości rządzące rozkładem akcentów w pierwszym wersie dają się ustalić dopiero poprzez kontekst wersów następnych - dopiero one ujawniają istotę logaedycznej budowy utworu. Podobna sytuacja zachodzi w wypadku współbrzmienia rymowego: ostatni wyraz wersu w utworze rymowanym stanowi odwołanie się do poprzedniego wersu czy jednego z wersów poprzednich.

Nie w każdym okresie, nie w każdej poetyce ów kontekst wierszowy odgrywa równie ważną rolę w bezpośrednim odbiorze poszczególnych elementów wypowiedzi. Dla liryki zwiększającej ciężar słowa, szukającej nieznanych czy nie wyczuwanych związków między wyrazami, skupiającej uwagę na sposobach tworzenia - kontekst wierszowy jest niewątpliwie istotny. Powstaje jednak pytanie o zakres i proporcje tego kontekstu w stosunku do materiału słownego. Wydaje się bowiem, że przy bardzo rozwiniętej rytmizacji wypowiedzi może on pełnić funkcję wręcz odwrotną niż prezentowana wyżej: nie uwypuklać pewnych wyrazów i konstrukcji, ale ujednolicać znaczenia i brzmienia, zacierać między nimi różnice. Oddziaływanie kontekstu wierszowego jest również w zasadniczym sensie związane z procesem powstawania, rozwoju i „zużywania się” systemów weryfikacyjnych, a także - z ich współistnieniem. Zagadnienia te jednak, jako należące w znacznej mierze do dziedziny percepcji utworu literackiego, wymagają jeszcze odrębnych badań.

21