DSCN9471

\ .v

Fabuła historycznej powieid ZmichowakieS osnuta została na Ue Konfliktu miedzy bestialsko okrutnym panem a chłopem zepchntą-tym do poziomu zwierzęcej egzystencji. Konflikt ten został jednał*, rozwiązany, zgodnie z soli dary stycznymi postulatami szlachecko-bur -żuazyjnycłi demokratów, patriarćhalnym pogodzeniem dworu ze wsią.

Tak wiec centralny konflikt społeczny epoki zlikwidowany tu został kosztem niewielkich ustępstw ze strony obszarników.

Nie zatem dziwnego, że tego rodzaju powieść znanej jui wówczas autorki została chętnie przyjęta przez redakcję ^Pielgrzyma" i wydrukowana na lamach tego obskuranckiego pisma. Fakt ten miał dla redakcji podwójne znaczenie: stwarzał pozory, że pismo nie uchyla sią od poruszenia najważniejszego zagadnienia epoki, ponadto propozycje reform, wysunięte przez autorkę związaną z obozem demokratów, można było odczytać zgodnie z intencjami szlachty.

Dańko z Jourura różnił się jednak zdecydowanie od reakcyjnej szlacheckiej powieści historycznej, uprawianej przez współpracowników „'Tygodnika Petersburskiego". Powieść Zmichowsklej nie tuszowała konfliktu między chłopem a dziedzicem, ale na tle realisty cz-nego obrazu wsi ukazywała jego ostrość i istotne podstawy. Hie przeprowadzała apologii szlachty, jak na przykład utwory "Henryka Rzewuskiego czy Ignacego Chodźki. W skazywała natomiast na "konieczność przemiany istniejących stosunków społeczno-gospodarczych.

m

W KRĘGU WARSZAWSKICH SPISKÓW

2. Poganka

Dańko z Jtrwuru. zamyka okres ideowej niedojrzałości 2im\cbow-skiej. wierzącej jeszcze w skuteczność chrześcijańskich recept na zlikwidowanie konlliktów społecznych. Pierwszym krokiem pisarki na drodze ku realistycznej ocenie sytuacji jest Poganka. Powieść ta otwiera nowy etap w twórczości Zmichowskiej — okres proteflfcu wobep rzeczywistości i krytyki ^Vlagv rabującej -w ^wczesnyrą snołe-Sejastwie: arystokracji i obszamiczej szlachty,, craz wysuwania postępowych p^«ti_A\ą^_w m

Poganka i bezpośrednio po niej napi&am Książka pamiątek uka żują drogą ideowego dojrzewania fcmichowkiej w latach 1BA6^—4TI. Trzeźwe spojrzenie pisarki na szlachtą* klass^ której historyczna rola dobiegła końca, musi — wbrew widocznemu sentymentowi autorki do „poczciwego" ziemian stwa — doprowadzi.y wyroku skazujące-

- 16 •

r

\

go. Główne ostrze krytyki w Pogance zostało jednak skierowane przeciw arystokracji Młodzi pisarze ówczesnej Warszawy, przedstawiciele postępowego romantyzmu, jak Zmorski, Dziekoński, Wolski, Wlilkoński czy Fillebora, od dawna demaskowali polityczną i społeczną postawę magnaterii, z namiętną nienawiścią głosząc nadejście chwili zagłady dla dziedziców wiekowej tradycji zła i krzywdy społecznej. Żmichowska wydała swój wyrok potępiający dopiero w roku 1846, w chwili największego zaostrzenia konfliktu. Klęska rewolucji krakowskiej roku 1846 i załamanie się dążeń narodowo-wyzwoleńczych skonsolidowały blok reakcji Magnateria polska entuzjastycznie witała goszczącego w Warszawie cara. „Żandarm Europy" wyjechał zachwycony przyjęciem zgotowanym mu przez arystokratki polskie na warszawskim ratuszu, a jednocześnie policja Paskiewiczowska tropiła każdy najmniejszy ślad buntu, bestialsko tłumiła najsłabszą iskierkę mogącą stać się zarzewiem rewolucji W tej sytuacji występuje Żmichowska na łamach „Przeglądu Naukowego" z Poganką — gorącym protestem i bolesnym poszukiwaniem dróg prowadzących do szczęśliwszej przyszłości.

Protest przeciwko stosunkom społecznym pozbawiającym człowieka wolności pisarze romantyczni często zamykali w fabularnych ramach clziejów nieszczęśliwej mi|ości. Powikłania, którym ulegały sto-|%mki dwojga kochających się ludzi, dawały sumę ich niepowodzeń |owych. U jednych romantyków krytyka społeczeństwa ukrywa-i nie dość jasno określony adres i niewyraźnie sprecyzowane p«$:arżenie w deniu wyolbrzymionej tragedii miłosnej. Artystycznym ■zem niedojrzałości ideologicznej autora była tu kompozycja oru fałszująca rzeczywiste proporcje spraw i wydarzeń, zaginali twana metaforyka obrazów i języka, zobrazowanie obiektywnych sił społecznych w formie symboli. Inni, bardziej dojrzali ideowo pisarze romantyczni zaznaczali pozomość konfliktu miłosnego jako głównej przyczyny katastrofy życiowej bohatera posługując się w tym celu akcentami kompozycyjnymi podkreślającymi wagę jego niepowodzeń społecznych, realistycznym językiem przy formułowaniu zarzutów, które kierowali przeciw wyraźnie już określonej klasie społecznej.

Bliższa analiza tekstów ujawnia głębokie powiązanie tragedii bohatera z niesprawiedliwym układem społecznym. Tak np. Goethe wcale nie ukrywa, że życie mieszczanina-Wertera łamie się przed zamkniętymi drzwiami ekskluzywnej i elitarnej arystokracji. Rwący się do „czynnego życia" młodzieniec wyraźnie wskazuje na ustrój feudalny jako przyczynę swych niepowodzeń. Jasno sformułowana krytyka arystokracji, dokładnie określone podłoże klasowe konfliktu Wertera z otoczeniem usuwają wszelkie wątpliwości co do przyczyn samobójstwa bohatera. ~

t Wybór powieści - 17 -