Illich20

W toku rozwoju historycznego większości cy-< wilizacji nie wyodrębniano okresu dzieciństwa jako różnego od okresu niemowlęctwa, wieku dojrzewania czy młodości. We wcześniejszych wiekach chrześcijaństwa nie dostrzegano nawet cielesnych proporcji dziecka. Artyści przedstawiali je jako dorosłego w miniaturze, siedzącego na ramieniu matki. „Dzieci” pojawiły się w Europie równocześnie z zegarkiem kieszonkowym i chrześcijańskimi lichwiarzami, czyli w okresie renesansu. Przed nastaniem naszego stulecia anf■'biedni' ani bogaci nie mieli pojęcia o ubiorze dziecięcym, o dziecięcych zabawach czy o nietykalności prawnej. dziecka. Pojęcia te pojawiły się w toku rozwoju burżuazji. Dzieci robotników, dzieci chłopów i szlachty wszystkie ubierały się tak jak ich ojcowie, bawiły się jak ich ojcowie i tak jak oni szły na szafot lub na szubienicę. Po odkryciu „dzieciństwa” przez burżuazję sytuacja uległa zasadniczej zmianie. Tylko niektóre wyznania jeszcze przez jakiś czas stały na stanowisku uznawania dojrzałości i odpowiedzialności nieletnich. Do drugiego soboru watykańskiego nauczano dzieci, że chrześcijanin osiąga zdolność osądu moralnego i wolność woli w wieku lat siedmiu i od tej pory za popełnione grzechy może ponieść karę wiecznego potępienia. W połowie obecnego stulecia średnio zamożni rodzice spróbowali uwolnić swoje dzieci od wpływu tej nauki i sposób myślenia o dzieciach dominuje teraz w praktyce Kościoła.

Do XIX wieku dzieci średnio zamożnych rodziców kształcono w domu przy pomocy preceptorów lub w szkołach prywatnych. Masowe wytwarzanie „dzieciństwa” stało się możliwe dopiero wraz z narodzinami społeczeństwa przemysłowego i stało się dostępne dla mas. System szkolny jest zjawiskiem współczesnym, tak samo jak wytwarzane przezeń dzieciństwo.

Ale w dobie dzisiejszej większość ludzi mieszka. poza obrębem miast przemysłowych, więc większość ich nie doświadcza dzieciństwa.” W Andach człowiek uprawia ziemię, odkąd stanie się „pożyteczny”. Przedtem pilnuje owiec. Jeśli jest dobrze odżywiony, powinien być pożyteczny w wieku lat jedenastu, w przeciwnym wypadku — dwunastu. Rozmawiałem niedawno z nocnym stróżem Marcosem o jego jedenastoletnim synu, który pracuje w zakładzie fryzjerskim. Powiedziałem po hiszpańsku, że jego syn jest jeszcze nino. Zdziwiony Marcos odparł ze szczerym uśmiechem: „Chyba pan ma rację, don Ivan.” Zdając sobie sprawę, że dopóki nie zrobiłem tej uwagi, ojciec myślał o chłopcu nie jako 0 dziecku, ale przede wszystkim jako o swoim synu, poczułem się winny tego, że oddzieliłem zasłoną dzieciństwa dwie rozsądne osoby. Oczywiście gdybym miał powiedzieć mieszkańcowi nowojorskich slumsów, że jego pracujący syn jest jeszcze dzieckiem, nie okazałby zdziwienia. Wie bowiem doskonale, że jego jedenastoletni syn powinien mieć dzieciństwo, i niezadowoleniem napełnia go fakt, że dzieje się inaczej. Syn Marcosa jeszcze nie wie, że jest dzieckiem; syn nowojorczyka czuje się dzieciństwa pozbawiony.

A zatem większość ludzi na świecie albo nie chce, albo nie może zapewnić swemu potomstwu współczesnego dzieciństwa. Wydaje się jednak również, że dzieciństwo jest ciężarem dla sporej garstki tych nielicznych, którzy mogą z niego korzystać. Wielu przeżywa je wprost pod przymusem, bynajmniej nie czerpiąc Radości z odgrywanej przez siebie roli dziecka! Przeżywanie dzieciństwa oznacza, że jest się skazanym na nieludzki konflikt między samoświadomością a rolą

5* 67