img183

8

1.2. Samogłoski ustne pochylone: eóay

W starszych tekstach literackich (XVI-XIX w.), a także w stylizowanych tekstach gwarowych pojawiają się, oprócz wymienionych w poprzednim rozdziale, samogłoski tzw. „ścieśnione" lub „pochylone”

Owo „ścieśnienie” polegające na przesunięciu artykulacji ku górze (a w kierunku o, o w kierunku u, e w kierunku y lub i) istniało do wieku XVIII, po czym nastąpiło utożsamienie z odpowiednimi samogłoskami jasnymi, a więc a zrównało się z a, ó zrównało się z u, e zrównało się z y po twardej lub i po miękkiej, a później (na dobre już w wieku XX) z e. (Powyższe uwagi nie dotyczą tekstów gwarowych, gdzie pochylenia utrzymały się po dziś dzień).

Obecnie w wymowie ogólnopolskiej kulturalnej używa się wyłącznie samogłosek jasnych a e, natomiast ó utrzymało się w pisowni, jednak wymawiane jest zawsze jak u.

W wymowie scenicznej na ogół nie realizujemy pochyleń. Tam jednak, gdzie wymaga tego rym (a zdarza się to głównie w tekstach XIX-wiecznych) wymawiamy: e jak i po spółgłosce miękkiej, zaś po twardej jak y, np.

(...) straszna nade mnq kobićta (kobita) śpiewała swoje czarodziejskie runy:

„Ojczyzna twoja - wrzeszczała - zabita...

(J. Słowacki Król-Duch)

Prześliczna strofa! mógłbym zacząć od niśj (ńij) Nowy poemat, jak sąd ostateczny;

I przy Eumenid pokazać pochodni,

Jak jest grzech każdy dziwnie niebezpieczny...

(J. Słowacki Beniowski)

Waszeć byś lepiej modlił się w kaplicy,

Niż - z mojego cię wyklnę kapitelu.

Córko, podaj mi papier - Kozak, świścy! (śficy)

(J. Słowacki Beniowski)

Na to pan Zbigniew patrzał z ponad wzgórza.

Wzdryga się pod nim koń i uchem strzyże.

Beniowski spłonął na twarzy jak róża,

Chciałby iść w ogień - ale, mówiąc szczerze (śćyże)

Trochę go piękna ta dziwiła burza,

Nad którą barskie się łyskały krzyże...

(J. Słowacki Beniowski)

Jako fajerwerk z gwiazd kilku tysięcy,

Chciałem, aby się spalił - i nic więcój. 0/encyj)

(J. Słowacki Beniowski)

A oto kilka przykładów współczesnych artystycznych tekstów gwarowych:

Hej, nie pięci nos będzie nie seści...

Kiezagrajom nom gęśle, gęśle rzezane ujawora,

Ino kielo sie nos, dobryk chłopców, pomieści,

Pełno bedzie w biołej izbie, cornej i komorze...

I odejmiemó okna i pochylime dźwierzy,

Niek idzie głos ku wierchom, niek sie ozlego po lesie,

Niek dudni po dziedzinak, po dolinak sie serzy,

Tym, co bedom daleko, wiatr im holny doniesie...

(St. Nędza-Kubiniec Na muzyce)

Pon sie boją we wsi ruchu.

Pon nos obśmiwajom w duchu

(St. Wyspiański Wesele)

Odwrotnym zjawiskiem jest rozszerzenie, względnie obniżenie i oraz y w końcówkach dcklinacyjnych -im -imi oraz -ym -ymi w kierunku e, zgodnie z dawniejszą wymową (i dawniejszą pisownią).

W takich wypadkach wymawiamy czyste e, gdy wymaga tego rym, np.

Do tych pól malowanych zbożem rozmai tern.

Wyzłoconych pszenicą, posrebrzanych żytem...

Ślad wyraźny, lecz lekki, odgadniesz, że w biegu

Chybkim był zostawiony nóżkami drobnemi

Od kogoś, co zaledwie dotykał się ziemi...

(A. Mickiewicz Pan Tadeusz)

... Samą brzydotę i ohydę

Z kloaką i szczurami ziemi!...

Tak sobie myśląc dalej idę

Po niepojętej, pięknej ziemi...

(J. Tuwim Kwiaty polskie)

W poezji XIX wieku mamy przykłady różnego - w stosun-• u do stanu dzisiejszego - wymawiania głoski ó (o pochylone i. o czym świadczą rymy, np.

Niech plwają na miecz-stworzenia ostrożne, (ostruźne)

Aby zardzewiał nim będzie łakomy Ich zgiętych karków, niech mają usłużne,

W jadzie maczane pióra...

(J. Słowacki Beniowski)

albo też na odwrót:

Za panowania króla Stanisława Mieszkał ubogi szlachcic na Podolu.

Wysoko potem go wyniosła sława,

Szczęścia miał mało wżyciu, więcej bólu.

(J. Słowacki Beniowski)

(...) blisko drzwi ślad widać nóżki Na piasku, bez trzewika była i pończoszki.

(A. Mickiewicz Pan Tadeusz)

Specjalistka w tej dziedzinie Zofia Kawyn-Kurzow'a wyjaśnia: „Zacytowane rymy Mickiewicza i Słowackiego odbijają ich regionalną, kresowy wymowę, polegającą na wahaniach oló (=u), a wynikającą z innej niż w XIX-wiecznym języku literackim dystrybucji fonemów o u (pisane ó) w systemie polszczyzny kresowej" Z. Kawyn- Kurzowa wyraża pogląd (zgodny z autorką niniejszego opracowania), że do rymów takich jak u Mickiewicza (nożki-pończoszki), u Słowackiego (ostróżne-usłużne) trzeba odnosić się pieczołowicie.

a wymawiane jak o spotyka się w tekście literackim zasadniczo tylko w tych przypadkach, kiedy mamy do czynienia z gwarą ludową lub jej stylizacją, jak w cytowanych wyżej przykładach utworów St. Nędzy-Kubińca czy Wesela St. Wyspiańskiego.

9