IMG 1402132225

To, co do nas uparcie powraca, rzadko jest tym, czego oczekujemy.

Saren Ciauger

Podczas najbliższej wizyty w Legnicy, zajrzyjcie do hotelu Kamieniczka i przyjrzyjcie się uważnie wystrojowi wnętrz. W rogu pokoju na drugim piętrze stoi wysoki srebrny wazon, a w nim jedna czerwona róża - oczywiście plastikowa, okropna z wyglądu, z nieprzyjemnymi w dotyku płatkami. Każde dziecko wie, że róża to symbol piękna. Romantyczni poeci niemal we wszystkich kulturach porównywali kobiece policzki do płatków róż. Czemu więc ta róża jest tak żałosna? Dlaczego nadaje pomieszczeniu ogólne wrażenie przygnębienia? Zachodzi tu dziwna sprzeczność. Wiemy, że mamy przed sobą Piękno, lecz najwyraźniej nie jest ono piękne.

Moja teza brzmi następująco: prawdziwy kicz powstaje wtedy, gdy przedmiot udaje coś, czym nie jest, i nie przyznaje się do niepowodzenia w tym względzie. Na przykład fabryka wyprodukowała czajniczek, który ma wyglądać, jakby pochodził z wiejskiej chaty. Albo udaje chińską porcelanę.

Bez zakorzenienia w określonej kulturze, wysokiej czy niskiej, dany przedmiot zdaje się zaskakująco pozbawiony życia, wręcz nieprzyzwoity. Im wyraźniej widać oszustwo, tym bardziej „niesmaczny” wydaje się przedmiot, tym silniejsze wrażenie kiczu. Pretensjonalność jest nieznośna u ludzi, i w podobny sposób robi z przedmiotów śmieci.

Nasza róża jest więc problematyczna, ponieważ stara się nam przypomnieć o czymś, co wszyscy uważamy za piękne, sama nie starając się być piękną. Nawiążę tutaj do frazesu, ale frazesy warto czasem przypominać, choćby po to, by sobie uświadomić, jak zwodzą nas na manowce.

Otóż Walter Pater, pozostając pod wpływem ruchu Arts & Crafts, stwierdził dość prowokacyjnie pod koniec xix wieku, że zadaniem powstającej sztuki wzorniczej jest otaczanie ludzi pięknymi przedmiotami. Miało to służyć podniesieniu ogólnej wrażliwości estetycznej społeczeństwa.

W skrócie można to przedstawić następująco: zapełniamy dom przeciętnego człowieka pięknymi przedmiotami - krzesłami, tapetami, łyżeczkami - i w ten sposób ów przeciętny obywatel staje się bardziej świadomym odbiorcą wszystkiego, co piękne. Dzięki nabytej w ten sposób wrażliwości, właściwej kulturalnemu człowiekowi o ogólnym wykształceniu, może pójdzie do muzeum i zachwyci się malarstwem Caravaggia. Innymi słowy, istnieje pośredni związek między zwykłą łyżeczką i malarstwem, a przejście od jednego do drugiego odbywa się niemal niezauważenie. Brzmi to zachęcająco, może dlatego, iż zapewnia nas o tym, że przygotowanie do percepcji sztuki jest naturalnym, biernym, a nawet bezboie-snym procesem i że każdy - zakładając odpowiednie urządzenie wnętrz i brak szczególnych ograniczeń - ma jednakowy dostęp do sfery Sztuki Wysokiej.

Tymczasem nasz przykład róży pokazuje, że mówiąc „piękny”, możemy mieć na myśli co najmniej dwie rzeczy. Gdyby Wittgenstein zabrał głos w tej dyskusji, powiedziałby, że jest to problem „gramatyki”: sądzimy, że mówimy o tym samym, ponieważ używamy tego samego słowa, lecz w gruncie rzeczy to tylko gmatwa sprawę.

Czy mówiąc o pięknie łyżki i obrazów Caravaggia,