IMG#76 (2)

ność między pomysłami Eichenbauma i Winogradowa a Problemami I poetyki Dostojewskiego. Utwór literacki jako wypowiedź wśród innych | wypowiedzi, język jako reprezentacja podmiotu mówiącego, dialog 1 języków jako dialog światopoglądów—były tymi fenomenami literac- j kimi, które ujęte poza sztywną opozycją treści i formy, stały się polem I dociekań nad powieściową semantyką, nierozerwalnie związaną I z historycznym człowiekiem i światem jego wartości. W ten sposób i formalizm wyłonił dwie, wzajemnie sprzeczne tendencje: pierwsza I traktowała literaturę jako realizację ponadosobowych schematów 1 i modeli, druga — jako słowo, zatem fenomen ściśle związany 1 z osobowym, historycznie i ideologicznie usytuowanym podmiotem. I

Prace Winogradowa i Bachtina powstały pod koniec lat dwudzies-1 tych, kiedy formalizm zaczynał tracić „dogmatyczne ostrze", a pier- fl wotnie immanentne nastawienie badawcze uzupełniane było o prób? 1 lematykę związków literatury z „życiem". Sama kategoria żyda ] inaczej rysuje się u „antyformalisty" Bachtina (i jego ucznia Wołoszy- ] nowa), kiedy przez „życie" rozumie się społeczny kontekst wypowie-dzi i światopoglądowe nacechowanie słowa¹, a inaczej u Wino- I gradowa, który rekonstruuje obraz autora na podstawie danych tekstu, ■ Jeszcze inaczej pisze się o „życiu" w pracach Jurija Tynianowa; badacza języka wierszy, który zajął się bliżej ewolucją literacką.

W artykułach Fakt literacki (1924) oraz O ewolucji literackiej fl (1927) Tynianow zastanawia się nad historycznymi aspektami zjawis- 1 ka literackości. Kontynuuje w tym zakresie ustalenia innych formalis- I tów, którzy określając literackość jako system chwytów nastawionych I na wzbudzenie zainteresowania odbiorcy, rozumieli ją dynamicznie, fl a nie substancjalnie. Samo pojęcie chwytu było relatywne: i Szkłowski, | i Eichenbaum wykazywali, że określone efekty artystyczne znaczą na I tle skonwencjonalizowanych ujęć jako ich zaprzeczenie, dysonans, | nowość; te same efekty po pewnym okresie automatyzują się i tracą I estetyczną wartość, przestają być odbierane jako żywa sztuka, tworzą I repertuar szablonów i schematów, które mogą być zapomniane albo I — jak mówił Szkłowski — odnowione w zupełnie nowej sytuacji 1 i funkcji. Kategoria chwytu miała charakter funkcjonalny: pisząc na I przykład o retardacji czy paralelizmie jako czynnikach stymulujących uwagę odbiorcy, nie wiązano tych operacji z żadnym szczególnym materiałem. Paralelizm inaczej realizował się w poezji (zasada powtórzeń dźwiękowych), a inaczej w prozie (w konstrukcji fabuły). Zasady konstrukcyjne są dynamiczne, rozbijają wszelkie próby statycznych definicji.

Wszystko to skłoniło Tynianowa do zajęcia się „faktem literackim", a nie uniwersalnie pojętą literackością. „Nie należy, wychodząc ze spoza-i nadliterackich wyżyn metafizycznej estetyki, par force «do-bierać» do terminu «pasujących» doń zjawisk. Termin, definicja jest czymś konkretnym; ewoluuje tak, jak ewoluuje fakt literacki"². Fakt literacki to zjawisko (utwór, tekst, wypowiedź) odczuwane w danej sytuacji jako literackie, artystyczne, w przeciwieństwie do faktów życia codziennego. Zależy on nie tyle od struktury samego fenomenu, co od społecznych norm artystyczności, które—jak wykazuje historia literatury — są zmienne, relatywne historycznie i środowiskowo. Jedyną stałą cechą wszystkich możliwych faktów literackich jest to, że stanowią one konstrukcje językowe.

Język pozarozumowy istniał zawsze — wśród dzieci, sekciarzy itd. — ale dopiero w naszych czasach stal się faktem literackim. I odwrotnie, to, co dziś jest faktem literackim, jutro stanie się zwykłym faktem życia codziennego, zniknie z literatury. Szarady, logogryfy to dla nas dziecinne gry, a w epoce Karamzina, która wysuwała na czoło igranie słowami i chwytami literackimi, zabawy te były gatunkiem literackim³.

Założenia takie rzutują na obraz ewolucji literackiej. Utwór znaczy na tle „najbliższego szeregu literackiego" oraz na tle „szeregu pozaliterackiego"⁴. Kontekstem dla niego jest tyleż tradycja literacka, co potoczne zachowania językowe (szereg pozaliteradd). Literatura to proces przemieszczania tego, co językowe, w sferę „życia literackiego" oraz odrzucania tego, co „literackie" w sferę codziennej praktyki językowej. Ten dynamiczny ruch wiąże ją z rzeczywistością historyczną, a nie z subiektywnie pojętą intencją pisarza i nie z jego celowymi operacjami artystycznymi. Chwyty literackie znaczą bowiem na tle zachowań percepcyjnych odbiorców, zachowań ukształtowa-

243

“ Por. W. N. Woioszynow, Z historii form wypowiedzi w konstrukcjach języka (1929), prze!. Z. Saloni, w: Rosyjska szkoła stylistyki, jw. O tych sprawach szczegółowo w rozdziale o Bachtinie.

J. Tynianow, Pakt literacki, przet. M. Płachecki, w zbiorze artykułów Tynianowa fokt literacki, wyb. E. Korpała-Kirszak, Warszawa 1978, s. 41.

Ibidem, s. 19-20.

“ Por. J. Tynianow, O ewolucji literackiej, w: Fakt literacki, jw.