6

174 Problemy poetyki Dostojewskiego

Później zjawił się Menippos, który nadał gatunkowi charakter bardziej określony, za nim Warron (satyry jego dotarły do nas w licznych fragmentach). Klasyczną „satyrę menippejską” stanowi Seneki Apocolocyntbońs (czyli Udynienie). Niczym innym, jak właśnie rozwiniętą do wymiarów powieści „satyrą menippejską" jest Satiricon Petroniusza. Najpełniejsze wyobrażenie o gatunku dają nam oczywiście ocalałe w większej części „satyry menippejskie” Lukiana (chociaż nie wyczerpują one wszystkich odmian gatunku). Rozwiniętą „satyrą menippejską” są Apulejusza Metamorfozy albo Zloty osioł, podobnie jak jego greckie źródło, znane z krótkiego streszczenia Lukiana.

Bardzo interesującym wzorem „satyry menippejskicj” jest tak zwana „powieść hipokratyczna” (pierwsza europejska powieść cpistolarna). Rozwój „satyry menippej-skiej” na etapie antycznym wieńczy dzieło Boccjusza O pocieszeniu filozofii. Elementy „satyry menippej-skicj" znajdujemy w pewnych odmianach „powieści greckiej”, w starożytnej powieści utopijnej, w' satyrze rzymskiej (Lucylliusz i Horacy). W orbicie „satyry me-nippejskiej” rozwijały się niektóre pokrewne gatunki, genetycznie związane z „dialogiem sokratycznym": diatryba, wymieniony wyżej logistoricus, soliloąuium, gatunki arctalogiczne i inne.

„Satyra menippejską" wywarła głęboki wpływ na starożytną literaturę chrześcijańską (okres antyczny) i bizantyjską (a przez nią - na prastare piśmiennictwo rosyjskie). W różnych wariantach i pod różnymi nazwami kontynuowała ona swój rozwój w czasach poantycz-nych: w wiekach średnich, w epoce renesansu i reformacji, a także w czasach nowożytnych. Właściwie jeszcze dziś trwa jej rozwój (nie zawsze z wyraźną świadomością swojego gatunku).

Ten skarnawalizowany gatunek, niezwykły, elastyczny i jak Proteusz zmienny, przenikający i do innych gatunków, miał olbrzymie, dotąd jeszcze nic w pełni oce-

nione znaczenie dla rozwoju literatur europejskich. „Satyra menippejską” stała się jednym z głównych reprezentantów i przekaźników światoodczucia karnawałowego w literaturze, aż do naszych dni. Do tej kwestii eszcze wrócimy.

Po dokonaniu tego krótkiego - i, rzecz jasna, bynajmniej nic wyczerpującego przeglądu antycznych „satyr tnenippejskich” postaramy się przedstawić podstawowe właściwości tego gatunku w tej jego postaci, która ukształtowała się w starożytności. Niżej będziemy na-z\'wać „satyrę menippejską” po “prostu m e n i v p e i a.

1. [W porównaniu z „dialogiem sokratycznym” w me-nippei na ogół wzrasta udział elementów śmiechu, chociaż wzrost ten waha się znacznie w różnych odmianach tego elastycznego gatunkuj na przykład nasycenie śmiechem jest znaczne u Warrona, natomiast zanika, a raczej redukuje się u Boecjusza.⁵ Szczególną, karnawałową (w szerszym tego słowa znaczeniu) naturą tych elementów śmiechu zajmiemy się obszerniej nieco później.

2.    Menippeja całkowicie wyzwala się z tych pamięt-ikarsko-historycznych ograniczeń, które obowiązywały

jeszcze w „dialogu sokratycznym” (mimo że zachowuje na czasem zewnętrzną formę wspomnień). Menippeia uwalnia się od podań i inie krępuje sic żadnymi wymogami zewnętrznej wiarygodności życioweiACcchuie ją wyjątkowa swoboda fabularnej i filozoficznej fikc j_ńj Bynajmniej nic przeszkadza jej fakt, że obiera sobie jako bohaterów czołowych